گفت‌وگوی حکیم مهر با «دکتر سعید یوسف‌پور»، دامپزشکی که مدیرکل حفاظت محیط زیست چهارمحال و بختیاری شد/ پیگیر راه‌اندازی تخصص «دامپزشکی حیات‌وحش» در شهرکرد هستیم

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: «ما در حوزه دامپزشکی حیات وحش، متخصص نداریم.» این را مدیر کل حفاظت از محیط زیست استان چهارمحال و بختیاری به حکیم مهر می گوید: «تعداد معدود افرادی که در حوزه دامپزشکی حیات وحش در حال فعالیت هستند، بر حسب علاقه شخصی خودشان ورود کرده‌اند و ما فاقد آموزش آکادمیک در سطح کشور هستیم. متاسفانه تاکنون نیز حمایتی از سوی دستگاه‌های متولی که شامل مجموعه سازمان حفاظت از محیط زیست و دامپزشکی کشور هستند، به صورت اختصاصی، جدی و رسمی در موضوع دامپزشکی حیات وحش نداشتیم و اگر در مواردی بوده، به شکل دوره آموزش مقطعی انجام شده است.»

به اعتقاد «دکتر سعید یوسف‌پور» برای راه اندازی دوره تخصص دامپزشکی حیات وحش باید هم از اساتید بنام حوزه دامپزشکی کشور استفاده شود و هم ناگزیر هستیم که از متخصصان امر در خارج از کشور استفاده و آنها را به عنوان استاد مدعو دعوت کنیم یا به صورت آنلاین از ظرفیت آنها استفاده شود: «این دانش در سطح دنیا جدید است و در کشور هم هیچ پایه و زمینه‌ای در این حوزه نداریم. قاعدتا می‌بایست بخشی از نیاز ما از اساتید به نام در مقطع بین‌المللی تامین شود. به این شکل نیست که بخواهیم فی‌البداهه این رشته را ایجاد کنیم، چرا که بسیاری از اساتید بزرگ دامپزشکی کشور هم با حوزه حیات وحش نا آشنا هستند.»

وی تصریح می کند: «یکی دیگر از چالش های ما این است که شاید در میان دانشجویان دامپزشکی، علاقه مند به حیات وحش زیاد باشد اما این افراد در ادامه کار به لحاظ اقتصادی به مشکل برمی خورند، چون در این عرصه امکان درآمدزایی نیست. درواقع مرجعی نیست که تامین اعتبار کند. دام بزرگ و دام کوچک صاحب دارند و برای درمان کلینیکی یا هر خدمت دیگری، پرداختی صورت می گیرد. اما در  حوزه حیات وحش، سازمان حفاظت از محیط زیست به لحاظ اعتبارات، قدرت لازم برای تامین اعتبار را ندارد. یعنی کسی که وارد دامپزشکی حیات وحش می شود، بعضا باید کارهای جانبی دیگری داشته باشد که از جانب آنها کسب درآمد کند و در حوزه دامپزشکی حیات وحش براساس علاقه کار کند.»

حکیم مهر: آقای دکتر، ورودی چه سالی و کدام دانشگاه هستید؟

بنده ورودی سال ۷۷ رشته دامپزشکی دانشگاه آزاد شهرکرد هستم. دوره عمومی را در دانشگاه آزاد شهرکرد خواندم و دوره رزیدنتی که هنوز تمام نشده را هم در همانجا هستم.

حکیم مهر: چرا رشته دامپزشکی را انتخاب کردید؟

اگرچه به رشته دامپزشکی علاقه داشتم، اما دامپزشکی انتخاب اولم نبود.

حکیم مهر:‌ چه شد که به سازمان محیط زیست وارد شدید؟

بعد از فارغ‌التحصیلی به دلیل علاقه شخصی که به حیات وحش داشتم، از طریق آزمون وارد سازمان حفاظت از محیط زیست شدم. من زاده کوهستان و فرزند طبیعت هستم. به لحاظ علاقه شخصی که به محیط زیست و گونه‌های جانوری داشتم، به این حوزه ورود کردم، اما مدت‌ها از فعالیت دامپزشکی دور بودم. در سازمان نیز کارشناس، مسئول شهرستان و مدیرکل بودم.

حکیم مهر: با توجه به قدرت اجرایی حضرتعالی، تا این لحظه چه قدم‌هایی در راستای نزدیک کردن دامپزشکی و حیات وحش انجام دادید؟

در سال‌هایی که در سازمان حفاظت از محیط زیست مشغول بودم، به انحای مختلف با موضوع کیس‌های آسیب دیده بیمار، چه پرنده و چه پستاندار مواجه می‌شدم که به عنوان یک دامپزشک و به لحاظ سوگندی که خورده بودم، خودم را مسئول می دانستم. اعتقاد درونی من این بود که باید مسیری را ادامه دهم که اگر شده، حتی یک گونه جانوری ارزشمند را حفظ کنم و به طبیعت برگردانم تا آنها را به‌عنوان ذخایر ارزشمند ژنتیکی داشته باشیم، چه در اسارت و چه در طبیعت. با این رویکرد تلاش کردم که در سال‌های اخیر فعالیت‌های دامپزشکی سمت و سوی حیات وحش داشته باشد.

من قبلا در استان اصفهان بودم و در آنجا چند کار خوب انجام شد. اول اینکه تلاش کردیم یک مرکز بازپروری حیات وحش توسط بخش خصوصی ایجاد شود که تا حدی پا گرفته اما هنوز تکمیل نشده است. همچنین با همکاری دکتر فربد خاکپور یک توله خرس سیاه آسیایی را که از قاچاقچیان گرفته شده بود و شرایط نامساعدی داشت، نجات دادیم. این توله خرس شیرخواره از مادر جدا شده و در حال مرگ بود که با یک تلاش بی‌وقفه، آقای خاکپور ۴۰ شبانه روز در محل استقرار این توله خرس حضور داشت و او را نجات داد.

کارهای خوب دیگری نیز انجام شد که در سطح جهانی نیز برای اولین بار بود و ان شاالله به زودی مقالات آن به صورت علمی منتشر خواهد شد. مثلا دو سیاه‌گوش که جزء گونه‌های ارزشمند کشور محسوب می‌شوند، در مناطق کوهستانی استان اصفهان که زیستگاه اصلی آنهاست، بیمار شده بودند که یک تلاش مضاعف برای درمان آنها صورت گرفت. در واقع برای اولین بار در سطح ایران و خاورمیانه، دو توله سیاه‌گوشی که می توانستند از طبیعت حذف شوند، با تدبیر به طبیعت بازگرداندیم که درصورت حمایت می‌تواند تجربه خوبی در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی برای ایران باشد.

به طور خلاصه نگاه من این بوده که ما دو کار انجام دهیم؛ اول اینکه گونه‌ای را که احتمال حذف آن از طبیعت هست، به طبیعت برگردانیم و دوم اینکه یک ظرفیت پژوهشی فراهم شود. اطلاعاتی که ما از حیات وحش به خصوص دامپزشکی حیات وحش داریم، کم است و لذا می‌تواند یک دیتای مناسب در دسترس قرار گرفته و زمینه پژوهش‌های بعدی و فعالیت‌های اجرایی بعدی را فراهم کند.

تلاش من همواره این بوده که به نوعی کاربرد دامپزشکی در حفاظت از محیط زیست را نهادینه کنم، مخصوصا جنبه‌های حیات وحش ازجمله مباحث بیهوشی، درمانی و ... حدود سال ۹۱ بود که یک کارگروه مشترک بین سازمان دامپزشکی کشور و سازمان حفاظت از محیط زیست شکل گرفت. من آن زمان هم مدیر کل حفاظت از محیط زیست استان چهارمحال و بختیاری و به‌عنوان یکی از چهار عضو اصلی منتخب سازمان حفاظت از محیط زیست در آن کارگروه بودم که بحث‌های مشترک دامپزشکی و سازمان حفاظت از محیط زیست را پیگیری می‌کردیم.

یکی از دغدغه‌های همیشگی من این بوده که ما در حوزه دامپزشکی حیات وحش، متخصص نداریم. کمااینکه الان هم همین نظر را دارم. تعداد معدود افرادی که در حوزه دامپزشکی حیات وحش در حال فعالیت هستند، بر حسب علاقه شخصی خودشان ورود کرده‌اند و ما فاقد آموزش آکادمیک در سطح کشور هستیم. متاسفانه تاکنون نیز حمایتی ازسوی دستگاه‌های متولی که شامل مجموعه سازمان حفاظت از محیط زیست و دامپزشکی کشور هستند، به صورت اختصاصی، جدی و رسمی در موضوع دامپزشکی حیات وحش نداشتیم و اگر در مواردی بوده، به شکل دوره آموزش مقطعی انجام شده است.

اگرچه در حال حاضر در سطح سازمان دامپزشکی، فوکال‌پوینت حیات وحش و در ادارات تابع استانی دامپزشکی، کارشناس حیات وحش داریم اما واقعیت این است که همه اینها به صورت جانبی کار می‌کنند و ما رسما متولی دامپزشکی حیات وحش نداریم. حتی انجمن خاصی هم نداریم و بالطبع اگر بخواهیم زنجیره حافظت را در خصوص گونه‌های جانوری انجام دهیم، بخشی از این حفاظت شامل پیشگیری از بیماری‌ها، بخشی جنبه‌های پژوهشی و بخشی در مورد گونه‌های خاص و در معرض خطر انقراض است.

بحث درمان بیماری‌ها، مقابله با بیماری‌ها، تکثیر در اسارت، استفاده از فناوری‌های نوین تکثیر در حوزه دامپزشکی در حیات وحش و...، همه اینها مستلزم استفاده از دامپزشکان است. یک ضرورت و نیاز اساسی در زمینه تربیت نیروی متخصص دامپزشکی در حوزه حیات وحش احساس می‌شود.

حکیم مهر: آیا تاکنون در این خصوص اقدام جدی کرده‌اید؟

تقریبا ۱۰ روز پیش یک تفاهم‌نامه بین اداره کل حفاظت از محیط زیست استان چهارمحال و بختیاری و دانشگاه شهرکرد منعقد و یکی از بحث هایی که آنجا مطرح شد این بود که با حمایت و پشتیبانی وزارت علوم و دستگاه‌های متولی، رشته تخصص دامپزشکی حیات‌وحش را داشته باشیم. البته اگر بخواهیم وارد زیرمجموعه‌های این رشته شویم، ممکن است ده‌ها تخصص دیگر مدنظر باشد اما کلیت آن این است که ما به یک رشته آکادمیک دامپزشکی در قالب تخصص در سطح کشور نیاز داریم. خیلی هم اصرار نداریم که مثلا ۱۰ الی ۲۰ رزیدنت گرفته شود، بلکه سالی یا حتی دو سالی یک نفر و دو نفر هم باشند، می‌توانند جوابگوی نیازی که الان در سطح کشور احساس می‌شود، باشند.

حکیم مهر: آقای دکتر، از کجا باید شروع کرد؟ وقتی متخصص دامپزشکی حیات وحش نداریم، چطور می‌توان به فارغ‌التحصیلان جدید، تخصص داد؟ آیا می‌توان از اساتید کنونی دامپزشکی استفاده کرد؟

باید هم از اساتید بنام حوزه دامپزشکی کشور استفاده شود و هم ناگزیر هستیم که از متخصصان امر در خارج از کشور استفاده و آنها را به عنوان استاد مدعو دعوت کنیم یا به صورت آنلاین از ظرفیت آنها استفاده شود. این دانش در سطح دنیا جدید است و در کشور هم هیچ پایه و زمینه‌ای در این حوزه نداریم. قاعدتا می‌بایست بخشی از نیاز ما از اساتید بنام در مقطع بین‌المللی تامین شود. به این شکل نیست که بخواهیم فی‌البداهه این رشته را ایجاد کنیم، چرا که بسیاری از اساتید بزرگ دامپزشکی کشور هم با حوزه حیات وحش ناآشنا هستند.

در چهارمحال و بختیاری یک ظرفیت بسیار خوب وجود دارد که در سایر نقاط کشور نیست. ما الان دو دانشکده دامپزشکی در شهرکرد داریم که شامل دانشکده دامپزشکی دانشگاه شهرکرد و دانشکده دامپزشکی دانشگاه ازاد شهرکرد هستند. هر دو دانشکده قدیمی بوده و اساتید بنامی در آن تدریس می‌کنند. در حال حاضر هم کارهای خوبی در هر دو دانشکده در حال انجام است. پیشنهادی که من به دوستان هر دو دانشکده دادم این است که یک مرکزیت دامپزشکی حیات وحش را در این استان ایجاد کنیم و همان پیشنهاد رشته تخصصی هم از همینجا بود. در ادامه از ظرفیت‌های داخلی و خارجی هم استفاده کنیم که این کار انجام شود، اما مستلزم این است که روند کاری مربوطه در وزارت علوم طی و موافقت ایجاد رشته تخصصی فراهم شود.

حکیم مهر:‌ چقدر خوش‌بین هستید که این اتفاق بیفتد؟

همه چیز به پیگیری‌ها بستگی دارد. به قول معروف، کار نشد ندارد و من خیلی خوش‌بین هستم. می‌شود این کار را انجام داد اما نیاز به پیگیری دارد. اگر ما بتوانیم ضرورتی را که مطرح می‌کنیم، تبیین کنیم، به هدف خود می‌رسیم. حرف بنده این است که دامپزشکی حیات وحش برای حفاظت از گونه‌ها در ایران یک ضرورت است، حال اگر بتوانیم این مساله را برای سطوح بالای تصمیم گیری، مدیریتی و سیاست گذاری تبیین کنیم، قطعا به نتیجه خواهیم رسید. بخشی از آن به ما برمی گردد و بخشی هم به رسانه‌هایی مثل حکیم مهر و ... که تا چه حد اطلاع رسانی درست انجام دهند و ضرورت کار را تبیین کنند.

اتفاقات ناخوشایندی که در چند سال اخیر در حیات وحش رخ داده، تلفاتی که در جابه جایی ها، تصادفات و... اتفاق افتاده و تعارضاتی که حیات وحش با انسان دارد و عمدتا هم منجر به خسارت حیات وحش می‌شود، همه اینها نشان می‌دهد که یک ضرورت وجود دارد که باید در اسرع وقت به آن توجه شود. کمااینکه ما چالش خشکسالی، بحث تخریب زیست گاه‌ها و محدود شدن آنها و تعارضات انسانی را داریم. منابع آب نسبت به سال‌های قبل هر روز محدودتر و دسترسی حیات وحش به منابع آب و غذا هر روز کمتر می‌شود و خواه ناخواه تعارضات بالا می‌گیرد. اگر تعارضات حیات وحش و جامعه انسانی بالا برود، هم منجر به آسیب دیدن حیات وحش می شود و هم باغ‌های کشاورزی آسیب می‌بیند. از طرفی با یک تهدید جدی تحت عنوان بیماری‌های مشترک و بیماری‌های نوپدید روبرو هستیم. لذا اگر به این مقوله ورود پیدا نکنیم، علاوه بر اینکه اکوسیستم، طبیعت و زنجیره غذایی متاثر می‌شود، تهدیدات جدی بیماری‌های زئونوز و خطرات دیگر هم وجود دارد.

حکیم مهر: آقای دکتر، آیا آماری وجود دارد که چند دامپزشک در سازمان حفاظت از محیط زیست مشغول به کار هستند؟

آمار دقیق الان در ذهنم نیست و باید از دوستان بگیرم اما مقرر بوده که اداره کل حفاظت از محیط زیست هر استان، یا یک دامپزشک استخدامی داشته باشد یا با یک دامپزشک معتمد بیرون از مجموعه همکاری داشته باشد. فکر می کنم که در حال حاضر حدود ۲۵ دامپزشک در سازمان محیط زیست فعالیت می‌کنند که تعدادی از آنها در دفتر حیات وحش سازمان هستند. بعضی استان‌ها مثل آذربایجان غربی نزدیک به ۹ نفر دامپزشک دارند و بعضی استان‌ها هم متاسفانه ندارند. در چهارمحال و بختیاری به جز من دو دامپزشک دیگر هم در مجموعه حفاظت از محیط زیست هستند. البته در هر اداره کل دامپزشکی هم یک نفر ضابط حیات وحش فعالیت دارد که مسائل مرتبط با حیات وحش را پیگیری می‌کند.

حکیم مهر: مهمترین چالش های دامپزشکی حیات وحش در ایران چیست؟

ما در حوزه دامپزشکی حیات وحش به لحاظ دسترسی های علمی، راهی جز اینکه مستقیما رفرنس‌های حیات وحش را مطالعه کنیم، نداریم. منابع قاعدتا انگلیسی هستند و تنها اتکای ما همان است. به لحاظ امکانات و شرایط دارویی هم با بحث تحریم روبرو هستیم. بعضی از داروها در دسترس قرار نمی گیرند و محدودیت‌های خاص خود را دارد. این در حالی است که ما در  حوزه حیات وحش، نیاز به داروهای خاص حیات وحش داریم؛ داروهایی که بعضا باید غلظت بالایی داشته باشند. لذا باید تلاش کنیم داروهای مختص حیات وحش در اختیار دامپزشکان حیات وحش قرار گیرد. این مساله هم به لحاظ امنیتی برای خود دامپزشکی که می‌خواهد وارد عرصه کار حیات وحش شود مهم است و هم به لحاظ حیات آن جانور که ممکن است با استفاده از داروها به خطر افتد و گاهی اوقات اصلا قابل ریسک نیست. یعنی گونه به قدری به لحاظ ارزشی و حفاظتی ارزش بالایی دارد و در معرض خطر انقراض است که اگر بخواهیم ریسک کنیم، ممکن است پنجاه پنجاه حیوان را به خطر بیندازیم.

یکی دیگر از چالش های ما این است که شاید در میان دانشجویان دامپزشکی علاقه مند به حیات وحش زیاد باشد اما این افراد در ادامه کار به لحاظ اقتصادی به مشکل برمی خورند، چون در این عرصه امکان درآمدزایی نیست. در واقع مرجعی نیست که تامین اعتبار کند. دام بزرگ و دام کوچک صاحب دارند و برای درمان کلینیکی یا هر خدمت دیگری، پرداختی صورت می گیرد. اما در  حوزه حیات وحش، سازمان حفاظت از محیط زیست به لحاظ اعتبارات، قدرت لازم برای تامین اعتبار را ندارد. یعنی کسی که وارد دامپزشکی حیات وحش می شود، بعضا باید کارهای جانبی دیگری داشته باشد که از جانب آنها کسب درآمد کند و در حوزه دامپزشکی حیات وحش بر اساس علاقه کار کند. شاید یکی از دلایلی که دامپزشک حیات وحش در کشور زیاد نداریم، همین است. افراد شاید با علاقه ورود کنند اما به دلیل نبود جذابیت اقتصادی، بعد از مدتی رها کرده و می روند.

حکیم مهر: وضعیت در سایر کشورها چگونه است؟

در کشورهای دیگر مثل آفریقای جنوبی و... دامپزشکان حیات وحش درآمد خوبی دارند اما در ایران یکی از مسائل همین است که باید مرجع متولی، اگر سازمان دامپزشکی است یا اگر محیط زیست است، اعتبار لازم را برای ایجاد انگیزه و رغبت داشته باشد تا افراد پیگیری، تلاش و دانش اندوزی کنند و سطح خود را ارتقا دهند.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.