آیا آلودگی مرغ به انگل «توکسوپلاسما گوندی» خطرناک است؟/ مقاله اصفهان از روش سرولوژیک استفاده نموده و حضور انگل زنده را ردیابی نکرده است

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: مدتی قبل خبرگزاری ایسنا در خبری با عنوان «گوشت ماکیان و نگرانی از یک آلودگی انگلی» با اشاره به یک مقاله پژوهشی منتشر شده در مجله دانشکده پزشکی اصفهان، از آلودگی گوشت طیور به انگل «توکسوپلاسما گوندی» ابراز نگرانی کرد. (اینجا)

این مقاله که با عنوان «میزان آلودگی به Toxoplasma gondii در ماکیان خانگی و پرورش صنعتی در شهر اصفهان در سال 1399» از سوی «دکتر نادر پسته‌چیان» استاد گروه انگل‌شناسی و قارچ‌شناسی دانشکده پزشکی و مرکز تحقیقات بیماری‌های عفونی و گرمسیری دانشگاه علوم پزشکی اصفهان و چهار نفر دیگر همکارانش منتشر شده است موجی از نگرانی را در جامعه ایجاد و باعث شد که معاون بهداشتی و پیشگیری سازمان دامپزشکی کشور به ابهامات مربوط به انتشار گسترده «انگل توکسوپلاسما گوندی» در طیور کشور پاسخ دهد.

 «دکتر سیدبهمن نقیبی» با بیان اینکه پژوهش دانشگاه اصفهان در جامعه آماری محدود و در شرایطی که قابل تائید نیست، انجام شده است، اظهار کرد: بر اساس آنچه در اطلاعات پژوهش منتشر شده، جامعه آماری تنها ۶۰ نمونه از سرم خونی طیور به حالت لختگی بوده است که هم از نظر جمعیت آماری و هم از نظر روش انجام آزمایش مورد تائید قرار نمی‌گیرد. لذا دستاورد این پژوهش قابل تعمیم به کل جمعیت طیور کشور نیست.

این تناقضات باعث شد تا به سراغ «دکتر فاطمه عرب خزائلی» استادیار دانشکده دامپزشکی دانشگاه تهران برویم تا جزئیات بیشتری از این آلودگی انگلی بدانیم:

حکیم مهر:‌ خانم دکتر، ساختار انگل توکسوپلاسما به چه صورت است؟

توکسوپلاسما یک انگل تک‌یاخته و تک‌سلولی است. به این معنا که یک سلول است که به صورت انگلی باید داخل بدن موجودات دیگر زنده بماند و زندگی خود را ادامه دهد.

حکیم مهر:‌ کدام موجودات زنده میزبان اصلی هستند؟

در فرایند سیر تکاملی یا مسیر زندگی که انگل توکسوپلاسما طی می‌کند، گربه‌ها و گربه‌سانان میزبان اصلی هستند. در واقع گربه‌های خیابانی و همچنین تمام گربه‌سانان وحشی میزبان اصلی هستند که باعث می‌شود بقای انگل در محیط حفظ شود.

حکیم مهر: گربه‌ها چگونه این نقش را ایفا می‌کنند؟

بنده قصد ورود به جزئيات ندارم اما ماحصل اتفاقاتی که در بدن گربه و گربه‌سانان می‌افتد این است که مرحله‌ای از انگل به اسم اُاُسیست تولید و در محیط رها و منتشر می‌شود که این آلوده‌سازی محیط توسط این مرحله انگل باعث می‌شود که سایر موجودات هم با این انگل مواجه و به آن آلوده گردند.

حکیم مهر: چه موجوداتی؟

همه حیوانات و موجودات خونگرم اعم از پرندگان، پستانداران دریایی، انسان و هر موجود خونگرم دیگری می‌تواند به این انگل آلوده شود. در واقع در سیر تکاملی و مسیر و زنجیره حیاتی که برای این انگل می شناسیم، این موجودات پستاندار خون‌گرم میزبان‌های تصادفی هستند و به هیچ عنوان نبود آنها باعث نمی‌شود که چرخه انگل مختل یا متوقف شود. انگل در بدن این میزبان‌های تصادفی به شکل کیست درون بافت هایی مانند عضلات و مغز و... مستقر می‌شود.

آنچه راجع به توکسوپلاسما مهم است این است که اگر حیوانات در زمان بارداری و آبستنی برای اولین بار با این انگل مواجه شوند، خطر سقط و ناقص‌الخلقه‌زایی در آنها بسیار زیاد خواهد بود و توکسوپلاسما از حیث سقط‌های زیادی که در گوسفندها ایجاد می‌کند، دارای اهمیت اقتصادی در علم دامپزشکی است. به بیان دیگر از نظر ضررهای اقتصادی حائز اهمیت است و از طرفی بعد بهداشت عمومی و انسانی هم مطرح می‌شود.

حکیم مهر: یعنی برای انسان هم خطرناک است؟

اگر خانمی در دوره بارداری و آبستنی برای اولین‌بار با این انگل مواجه شود، خطر برای جنین او وجود خواهد داشت. به همین دلیل است که در آزمایش‌های روتین دوران آبستنی و بارداری، IgM و IgG را به صورت همزمان برای خانم باردار تست می‌کنند و از این نظر هدایت‌ها، مشاوره و احتیاط‌های لازم در مورد این خانم‌ها مورد اشاره قرار می‌گیرد.  البته باید اشاره کنم که در افراد بالغ ممکن است انگل چه از مسیر خوراکی و چه از مسیر مادرزادی در بدن آن‌ها به صورت کیست وجود داشته باشد ولی فرد از حضور آن مطلع نیست و عوارض و علایمی را نیز نشان نمی‌دهد. در این افراد اگر به دلایل مختلف از جمله بیماری‌های زمینه‌ای و درمان‌های سرکوب کننده سیستم ایمنی و...، ضعف سیستم ایمنی حادث شود، ممکن است عوارضی در اثر فعال شدن انگل‌های داخل کیست رخ دهد.

نکته دیگر اینکه تاکنون مطالعات زیادی چه به صورت سرولوژیک و چه مولکولی و روش‌های مختلف روی جوامع مختلف یعنی جمعیت‌های هدف حیوانی، انسانی و حتی محیط خاک، شیر، گوشت و... به دفعات و با روش‌های کار متفاوت انجام شده و نتایج همه اینها در ایران توسط محققین منتشر و جمع‌بندی شده است. واقعیت این است که فراوانی و شیوع آلودگی چه در جمعیت گربه‌ها به‌عنوان میزبان اصلی و چه در جمعیت حیواناتی که می‌توانند میزبان واسط یا تصادفی قرار بگیرند، بالاست که در این بین، انسان نیز به همین ترتیب میزان آلودگی بالایی دارد.

حکیم مهر: چقدر بالاست؟

ما در این حوزه عدد ۴۰ درصد را داریم. یعنی میانگین آلودگی در جمعیتی که سابقه مواجهه با انگل را داشته و بنابراین بدن آنتی‌بادی تولید کرده و ایمن شده است و یا به روش مولکلی وجود انگل در آن‌ها اثبات شده است، حدود ۴۰ درصد است که عدد بالایی است. البته باید اشاره شود که در دنیا نیز میزان آلودگی بالا است و به صورت میانگین ذکر می‌شود که حدود یک‌سوم جمعیت دنیا سابقه مواجهه با این انگل را دارند.

حکیم مهر: ارزیابی شما از مقاله منتشر شده چیست؟

نکته‌ای که وجود دارد این است که اگر صرفا روی بحث مرغ که موضوع اصلی مقاله بوده صحبت کنیم، باید اشاره کنیم که انگل علاوه بر مرغ، در تخم مرغ هم یافت می‌شود. بنابراین نه تنها گوشت مرغ و همه حیوانات خون گرم دیگر می‌تواند حامل این انگل باشد، بلکه شیر، تخم‌مرغ و محصولات جانبی هم می‌توانند حاوی این انگل باشند، اما اینکه در صورت وجود آلودگی، انگل بتواند به صورت خوراکی آلودگی را به انسان منتقل کند، موضوعی است که در این مقاله که مقداری حواشی برای آن ایجاد شد، می‌تواند مورد صحبت قرار گیرد.

 واقعیت این است که یکی از راه‌های اصلی آلوده شدن انسان به انگل توکسوپلاسما روش خوراکی است، به شرط اینکه گوشت یا محصولات جانبی به خوبی گرما ندیده و انگل از بین نرفته باشد. ما معمولا گوشت را آن‌قدر می‌پزیم که انگل به صورت زنده داخل بافت آن وجود نخواهد داشت. شاید در گذشته خوردن تخم‌مرغ به صورت خام یا کم‌پخته عادی بود اما الان دیگر استفاده از تخم‌مرغ خام یک سنت از بین رفته است و شاید به ندرت اتفاق بیفتد. به هرحال باید این نکته را در نظر داشت که خوردن بافت‌های آلوده اعم از گوشت، تخم‌مرغ و شیر به دلیل همان حرارت دیدن، کمتر احتمال دارد که آلودگی را به انسان منتقل کنند.

نکته دیگر این است که اساسا مقاله مورد اشاره، به روش سرولوژیک کار کرده و خود انگل را ردیابی نکرده است. یعنی اثرات مواجهه قبلی میزبان با انگل را با سنجش میزان آنتی‌بادی مورد ارزیابی قرار داده و انگل زنده را ردیابی نکرده است. بنابراین خطر بالای این حیوانات برای انسان از این مقاله قابل برداشت نیست. کمااینکه اشاره شد که انتقال باید با تماس مستقیم اتفاق بیفتد، لذا اینکه آیا چنین داده‌ای می‌تواند منجر به این نتیجه شود که مرغ‌های ما برای جوامع انسانی خطرناک هستند؟ مسلما خیر.

نکته دیگر اینکه روش سرولوژی هر چند می‌تواند نشان‌دهنده سابقه مواجهه با یک آلودگی باشد، اما خود شیوه انجام آن نیاز به دقت بالایی دارد، کمااینکه مقالات زیادی داریم که روش‌های سرولوژی مختلف را که با شیوه‌های گوناگون قابل انجام است در یک گونه حیوانی در ارتباط با همین توکسوپلاسما با هم مقایسه کردند. مثلا در گونه سگ دیده شده است که نتایج در روش MAT و الایزا با هم همخوانی داشته اما در مورد گربه MAT و الایزا با هم همخوانی نداشته‌اند. بنابراین یکی از ابهاماتی که در اینجا می‌شود به آن اشاره کرد این است که آیا واقعا MAT می‌تواند نشان دهنده وضعیت واقعی جمعیت مورد بررسی باشد یا خیر. البته این به معنای اشتباه بودن روش نیست، اتفاقا این روش، به خصوص در مطالعات علمی بسیار تایید شده و رایج است اما نیاز به اعتبارسنجی (validation) دارد که نشان دهد این درصد و فراوانی که گزارش شده است، چقدر به واقعیت نزدیک است. لازم به ذکر است که محققین مقاله مورد اشاره نیز در قسمت بحث مقاله خود تفاوت در نتایج گزارشات در ایران و دنیا را  به تفصیل بیان نموده و به راه‌های احتمالی مواجهه پرندگان نیز اشاره نموده‌اند.

حکیم مهر: پس چه زمانی انسان در خطر آلودگی است؟

زمانی که فرد در منزل گوشت خام یا لاشه نپخته را قطعه‌بندی، شست‌وشو و بسته‌بندی می‌کند، اگر پوست دست جراحت داشته باشد و بین بافت آلوده و پوست آسیب دیده تماس مستقیم اتفاق بیفتد یا فرد با عدم رعایت بهداشت با دست یا ابزار آلوده‌ای که دارد، انگل را به صورت ناخواسته و ندانسته به دهان خود وارد نماید . پس بیشترین خطر آلودگی برای افرادی وجود دارد که از نظر شغلی یا عادتی که در زندگی دارند، با دست زخمی در تماس با لاشه‌های آلوده هستند یا اصول اولیه بهداشتی را در حین کار با مواد غذایی دامی خام رعایت نمی‌کنند. در این مسیر شانس رخداد آلودگی بسیار بالا است اما از گوشت پخته و از طریق مواد غذایی پخته، خیر.

 بهتر است به این موضوع نیز اشاره شود که در میان جوامع انسانی کودکان، به دلیل عدم رعایت بهداشت و مواجهه با مراحل عفونت‌زای انگل (اُاُسیست) که توسط مدفوع گربه در محیط پراکنده می‌شود و بعد از آن افراد بالغی که به دلیل عدم آموزش و آگاهی در هنگام کار با لاشه و گوشت مرغ و سایر حیوانات بهداشت را به خوبی رعایت نمی‌کنند، میزان آلودگی بالاتر می‌باشد.

حکیم مهر: در نهایت آیا مردم باید نگران باشند یا خیر؟

در نهایت اگر بخواهم این بحث را جمع‌بندی کنم و بگویم که چقدر می‌تواند اهمیت داشته باشد و مردم چقدر باید نگران باشند، باید اشاره کنم برای اینکه مرغ‌ به این انگل آلوده شود، باید از روی بستر یا زمین، اُاُسیست آلوده را دریافت کند یا به شیوه دیگری با انگل مواجه شوند که این نیازمند دسترسی آزاد این حیوانات به این محتوای آلوده است که در سیستم پرورش صنعتی، مرغ‌ها به این منابع دسترسی ندارند. اگر هم باشد فراوانی و درصد آلودگی در جمعیت مرغ صنعتی پایین و قابل اغماض است. اما در مرغ‌های بومی که به صورت آزاد نگهداری می‌شوند و پرورش پیدا می‌کنند، از آنجا که مواجهه بیشتری با گربه و احیانا محتویات دفعی آن دارند، درصد آلودگی آنها بسیار بالاتر است. کما اینکه در مطالعه مذکور  نیز جمعیتی که مورد بررسی قرار گرفت، جمعیت مرغ‌های بومی که ریسک فاکتور یا عوامل خطری که می‌تواند شانس ابتلا را بالا ببرد از جمله سن بیشتر و نیز احتمال بیشتر دسترسی به منابع آب و غذای آلوده، درصد آلودگی بیشتری داشتند.

نکته مهم احتمال پایین زنده ماندن انگل بعد از فراوری و پخت است. لذا گوشت پخته مرغ (پخت در دمای داخلی 65 درجه سانتی‌گراد) یا نگهداری در دمای منفی ده درجه به مدت 24 ساعت، تخم مرغ پخته و شیر بعد از پاستوریزه شدن به هیچ عنوان نمی‌توانند عامل خطری برای ابتلای انسان باشند. ضمن اینکه افراد باید با رعایت اصول اولیه بهداشتی اعم از شستشوی دست‌ها، شستشوی مکرر سطح و ابزار کار دارای تماس با مواد غذایی خام دامی از مواجه شدن با انواع اجرام بیماری‌زا از جمله انگل توکسوپلاسما جلوگیری نمایند.

حکیم مهر: ممنون از فرصتی که در اختیار ما قرار دادید.