حکیم مهر - شاید کمتر دارویی را بتوان یافت که همچون آنتی‌بیوتیک‌ها در گوشه و کنار دنیا برای همه مردم آشنا باشد. این داروها و آثار معجزه‌آسای آنها حدود 70 سال پیش وارد عرصه پزشکی شدند. به کارگیری آنتی‌بیوتیک‌ها برای درمان بیماری‌ها چه در انسان و چه در حیوانات از همان ابتدا بسیار رایج شد تا جایی که آرام آرام خیلی‌ها بدون تجویز پزشک به استفاده از آنها پرداختند. اما دیری نپایید که آن روی سکه هم پدیدار شد. آثار ناخوشایند آنتی‌بیوتیک‌ها کم‌کم ظاهر شدند. میکروب‌ها دیگر به هر آنتی‌بیوتیکی پاسخ نمی‌دادند و این به دلیل ایجاد مشکلی بزرگ به نام مقاومت دارویی بود. به همین علت مصرف این داروها در انسان محدود و فقط منوط به اجازه پزشک شد. اما از قرار معلوم استفاده بی‌رویه آنتی‌بیوتیک‌ها در حیوانات همچنان در بسیاری از کشورها وجود دارد.
ماجرا از زمانی شروع شد که کشاورزی آمریکایی به نام روس کرمر بین یک خوک و یک گراز گیر افتاد. گراز به کرمر حمله کرد و زانوی او را با دندان زخمی کرد. البته کرمر در ابتدا تصور می‌کرد این زخم به سرعت بهبود می‌یابد. او فقط خون را از چکمه‌هایش بیرون ریخت و به کارش ادامه داد. اما کم‌کم ساق پای کرمر شروع به التهاب و قرمز شدن کرد و پس از مدتی سایز آن دو برابر شد. نظر پزشکان این بود که عفونت استرپتوکوکی در بدن کرمر پخش شده است ولی این عفونت به داروهای آنتی‌بیوتیکی پاسخ نمی‌داد. حتی 2 ماه استفاده از دو برابر دوز معمول آنتی‌بیوتیک‌ها هم کمکی به کرمر نکرد. دلیل اصلی این اتفاق به نوعی در رگ‌های گراز جریان داشت. مدتی قبل به این حیوان دوز پایین آنتی‌بیوتیک خورانده شده بود. همین دارو باعث شده بود نوعی از استرپتوکوک در بدن حیوان تولیدمثل کند که به آنتی‌بیوتیک مقاوم است و این میکروب مقاوم به دارو از بدن گراز به بدن روس کرمر منتقل شد و عفونتی مرگبار ایجاد کرد.
باکتری‌های روئین‌تن
ماجرایی که برای کرمر پیش آمد در کمین صدها نفر آمریکایی دیگر نیز هست. حتی آنهایی که دور از چراگاه‌ها و طویله‌ها زندگی می‌کنند هم تحت تاثیر برنامه خوراندن آزمایشی آنتی‌بیوتیک به دام‌ها قرار می‌گیرند. این دام‌ها سریع‌تر از حد معمول رشد می‌کنند اما در عین حال می‌توانند عفونت‌های مقاوم به دارو را به بشر منتقل کنند. به گفته محققان استفاده بیش از حد داروهای آنتی‌بیوتیکی چه در انسان و چه در حیوانات به ایجاد بلایی به نام مقاومت دارویی منجر شده است. سال گذشته 65 هزار نفر در ایالات متحده آمریکا به دلیل همین مقاومت دارویی جان سپردند. جالب اینجاست که سرطان‌های معروفی مثل پروستات و پستان هر دو با هم قربانیان کمتری نسبت به این تعداد دارند. علاوه بر آن بیماری‌های کشنده‌ای مثل مالاریا و سل در اثر افزایش مقاومت دارویی به شکل بازپدید خطرناک‌تر از قبل در حال بازگشت هستند. البته فشارها علیه مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها در کشاورزی و دامپروری روز به روز بیشتر می‌شود. امسال سازمان جهانی بهداشت (WHO) اعلام کرد افزایش مقاومت دارویی یکی از علل اصلی تهدید سلامت بشر است همچنین مقامات کاخ سفید آمریکا ماه گذشته، مساله مقاومت میکروب‌ها به داروهای آنتی‌بیوتیکی را در وضعیت اورژانس اعلام کردند. سازمان غذا و دارو، مرکز کنترل و پیشگیری بیماری‌ها (CDC)، و اداره کشاورزی ایالات متحده سازمان‌های مشهوری هستند که در زمینه سلامت و بهداشت عمومی فعالیت دارند. امسال این سازمان‌ها مساله ایجاد بیماری‌های مقاوم به درمان که ریشه در استفاده از آنتی‌بیوتیک در حیوانات دارند را مشکلی نیازمند توجه فوری اعلام کرده‌اند. دکتر جاشوآ سارف اشتاین، نماینده FDA هم چند ماه پیش در مجلس سنای آمریکا اعلام کرد دادن آنتی‌بیوتیک به حیوانات سالم باید متوقف شود.
مخالفان چه می‌گویند؟
با وجود این برخی گروه‌های دامداری و شرکت‌های دارویی معتقدند دارو موجب سالم ماندن حیوانات و در نتیجه ارزان بودن گوشت می‌شود. همین امر باعث شده این گروه‌ها با اکثر محدودیت‌های اعمال شده در زمینه مصرف آنتی‌بیوتیک‌ها مخالف باشند. در ایالات متحده آمریکا مزرعه‌دارها برای درمان عفونت‌های خونی، پوستی و ریوی دام‌های خود مقادیر زیادی آنتی‌بیوتیک استفاده می‌کنند. این رقم هر سال 8 درصد افزایش می‌یابد. سال گذشته تحقیقات نشان دادند 13 درصد از داروهایی که مورد استفاده قرار گرفتند، به حیوانات سالم و فقط برای رشد سریع‌تر خورانده شدند. البته آنتی‌بیوتیک موجب افزایش سرعت رشد دام‌ها می‌شود ولی در کنار آن موجب افزایش میکروب‌هایی می‌شود که به دارو مقاوم هستند. همین میکروب‌های مقاوم از خراش‌های کوچک دست‌های دامداران و مزرعه‌دارها وارد بدن آنها می‌شوند و ایجاد عفونت می‌کنند. همچنین از طریق گرد و غبار، آب دریاچه یا حتی از طریق باران در منطقه پخش می‌شوند و در نهایت موقع خوردن گوشت روی میز هر خانه‌ای وجود خواهند داشت. بنابر آمارهای چاپ شده در مجله CDC بیش از 20 درصد عفونت‌های میزبانی مقاوم به درمان در کشور هلند منشأ حیوانی دارند. همچنین در بازرسی‌های روتین از مواد خوراکی سوپرمارکت‌ها، باکتری‌های مقاوم به درمان در انواع گوشت‌های قرمز و سفید یافت می‌شوند. CDC معتقد است 20 درصد از افرادی که مبتلا به حصبه می‌شوند در واقع با گونه مقاوم به درمان این باکتری آلوده شده‌اند.
شروع قصه
اما تاریخچه پیدایش مقاومت دارویی به اوایل دهه 90 میلادی برمی‌گردد. در بسیاری کشورها و از جمله در آمریکا دامداران برای مداوای حیوانات شروع به استفاده از آنتی‌بیوتیک‌هایی از خانواده فلوروکینولون‌ها کردند. فلوروکینولون‌ها خود متشکل از آنتی‌بیوتیک‌های دیگری مثل سیپروفلوکساسین بودند. سیپروفلوکساسین در آن زمان قادر بود 80 درصد از عفونت‌های مرگبار در انسان را درمان کند. 12 سال بعد مقاله جالبی در مجله پزشکی نیوانگلند چاپ شد. در این مقاله افراد زیادی معرفی شدند که پس از خوردن گوشت خوک مبتلا به نوعی عفونت مقاوم به سیپروفلوکساسین شده بودند. دکتر الن سیبرگلد، استاد دانشگاه جان هاپکینز پس از بررسی دقیق موضوع عامل اصلی مقاومت دارویی را استفاده از آنتی‌بیوتیک در دامپروری عنوان کرد.
قانونی برای مهار باکتری‌ها
در حال حاضر آمریکا در حال طرح‌ریزی قانونی است که مانع استفاده از آنتی‌بیوتیک در حیوانات سالم شود. در اتحادیه اروپا و برخی کشورهای پیشرفته دیگر هم قوانین محکمی در این رابطه وجود دارد. پس از کشف مقادیری از آنتی‌بیوتیکی به نام تتراسیکلین در گوشت دام‌های آمریکایی کشور روسیه واردات گوشت از ایالات متحده به کشور خود را متوقف کرد. در سال 1951 قانون استفاده از آنتی‌بیوتیک در حیوانات تصویب شد. البته در آن زمان، مساله ایجاد مقاومت دارویی مطرح نبود. در سال 1977 قوانینی برای منع استفاده از پنی‌سیلین و تتراسیکلین در حیوانات تصویب شد اما پس از انتقاد شدید گروه‌های طرفدار آنتی‌بیوتیک این قانون لغو شد. اولین قانونی که در منع استفاده از آنتی‌بیوتیک‌ها موفق عمل کرد مربوط به دارویی به نام پیتریل و در سال 2000 بود. پیتریل دارویی است که برای ماکیان مورد استفاده قرار می‌گیرد. FDA موفق شد پس از 5 سال کشمکش نهایتا مصرف این دارو را کاملا متوقف کند. در سال 2008، FDA دومین قانون خود را علیه آنتی‌بیوتیک سفالوسپورین تصویب کرد. سفالوسپورین در گاو، خوک و ماکیان مورد استفاده قرار می‌گرفت. اما به دلیل آثار درمانی فوق‌العاده سودمند این دارو در انسان مصرف آن در دامداری منع شد. البته دقیقا 5 روز قبل از شروع اجرای عملی این قانون نامه‌ای از دولت بوش به FDA ارسال شد که دستور لغو اجرای آن را داده بود. این نامه پس از دریافت اعتراض‌های متعددی از شرکت‌های دارویی و شرکت‌های تجاری دامپروری نوشته شده بود. در حال حاضر FDA همچنان با مصرف غیرمعقولانه آنتی‌بیوتیک‌ها در صنعت دامپروری کاملا مخالف است اما بدون تصویب قوانین جدید قادر به جلوگیری از این امر نخواهد بود. شرکت‌های تولیدکننده محصولات دامی به‌آسانی نمی‌توانند از منافع میلیاردی خود صرف‌‌نظر کنند. منافعی که گاهی در قامت یک توصیه‌نامه از اتاق رییس جمهوری سر درمی‌آورد. حتی اگر تنها 5 روز به اجرای یک قانون مصوب باقی‌مانده باشد.
اولین آنتی‌بیوتیک جهان
در سال 1928 الکساندر فلمینگ پنی‌سیلین را کشف کرد. این دارو در واقع اولین آنتی‌بیوتیک جهان بود و در سال 1943 در دسترس عموم مردم قرار گرفت. اما تنها 4 سال بعد باکتری‌هایی پیدا شدند که قدرت مقابله با پنی‌سیلین را داشتند. این باکتری‌ها برای مبارزه با پنی‌سیلین تغییر شکل داده و به فرم مقاوم درآمده بودند. در حال حاضر باکتری‌ها نسبت به بسیاری از آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده‌اند و مقاومت‌های دارویی از دردسرهای بزرگ در عفونت‌های بیمارستانی محسوب می‌شوند. تغییر شکل باکتری‌ها از طریق مکانیزم‌های جالبی انجام می‌شود. از جمله تولید مواد غیرفعال کننده آنتی‌بیوتیک یا ایجاد مسیری برای هدایت آنتی‌بیوتیک به خارج از سلول باکتری. در ضمن بعضی باکتری‌ها قادرند این تغییر شکل را به باکتری‌های دیگر هم منتقل کند. درست شبیه به یک ارتش که پس از طراحی شیوه دفاعی آن را به همه نیروها انتقال می‌دهد.
