جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات در آموزش دامپزشکی، پزشکی و سایر رشته‌های علوم زیستی - دکتر رامک روشنایی مقدم

شیوه‌نامه پیشنهادی موسسه جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات به وزارت علوم و بهداشت:

جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات در آموزش دامپزشکی، پزشکی و سایر رشته‌های علوم زیستی

دکتر رامک روشنایی مقدم

مدیر موسسه جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات

 صدها مطالعه آکادمیک  معتبر که در طی ۳۰ سال گذشته صورت گرفته، اثبات کرده‌اند  که  جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات در آموزش  (روش‌ها و ابزارها )  علاوه بر اینکه  از نظر اقتصادی بسیار با صرفه‌تر هستند، از  کیفیت آموزشی بالاتری  نیز برخوردارند و نیز از ایجاد  آسیب‌های روانی متعدد  برای افراد درگیر در فرآیند  استفاده ابزاری از حیوانات زنده در آزمایشگاه پیشگیری می‌کنند .

بطور کلی جایگزین‌ها شامل :

۱- ابزارهایی بر پایه تکنولوژی پیشرفته  مانند شبیه‌سازهای کامپیوتری، سیستم‌های واقعیت مجازی،  فیلم‌ها و نرم‌افزارهای آموزشی تعاملی

 ۲ - روش‌های نوین و اخلاقی مانند :

 ۱-۲- استفاده از اجساد اهدایی با منشا اخلاقی (اجساد حیوانات سرپرست‌داری که به علت صدمات فیزیکی مانند تصادف یا بیماری یا کهولت سن از بین رفته‌اند. لازم به ذکر است حیواناتی که بدون سرپرست بوده و یا به هر دلیل یوتانایز  شده باشند قابل قبول و اخلاقی محسوب نمی‌شوند)

 ۲-۲- روش‌های پیشرفته فیکس  و حفظ و آماده‌سازی جسدهای اهدایی با منشا اخلاقی :

 ۱-۲-۲  _روش دکتر کومار
 ۲-۲-۲  _روش دکتر فاوزی النادی
 ۳-۲-۲  _روش شبیه‌ساز جراحی دکتر عماد عبود یا همان تهیه اجساد زنده یعنی افزودن خصوصیاتی به اجساد اهدایی که همانند بدن زنده واکنش نشان دهند)
 ۴-۲-۲   _ آموزش مهارت‌ها در کلینیک و بر روی بیماران واقعی

موسسه جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات روش‌ها و ابزارهای جایگزین‌ پیشرفته و مدرنی را که امروزه در دانشکده‌های مطرح و معتبر جهان مورد استفاده قرار می‌گیرند و در عین حال رایگان هستند به تفکیک دروس برای رشته‌های مختلف علوم پزشکی در ادامه این جزوه پیشنهاد می‌کند. قابل ذکر است که لینک دانلود نرم‌افزارها بطور هایپرلینک در متن قرار داده شده‌اند .

فیزیولوژی و فارماکولوژی

۱ -شبیه‌سازهای نرم‌افزاری فیزیولوژی   LupraFisSim ساخته شده در دانشکده دامپزشکی بخارست
http://download.noanimaltesting.ir/LupraFisSim-Physiology-Simulators.iso

 ۲ - شبیه‌‌سازهای نرم‌افزاری فیزیولوژی و فارماکولوژی    Strathclyde ساخته شده در دانشگاه استراتکلاید اسکاتلند  
http://noanimaltesting.ir/?p=2409

 ۳ - شبیه‌سازهای نرم‌افزاری فیزیولوژی و فارماکولوژی      Virtual physiology ساخته شده در دانشگاه فیلیپز آلمان (رایگان فقط برای مراکز آموزشی کشور ایران)
http://download.noanimaltesting.ir/Virtual-Physiology.rar

 ۴ _ سری فیلم‌های رایگان تشریح و فیزیولوژی حیوانات
VertebrateDissection Guides Series
ساخته شده در دانشگاه  Portsmouth انگلستان

http://download.noanimaltesting.ir/The-Dogfish.iso
http://download.noanimaltesting.ir/The-Rat.iso
http://download.noanimaltesting.ir/The-Frog.iso
http://download.noanimaltesting.ir/The-Pigeon.iso

 ۵ - شبیه‌سازهای نرم‌افزاری   فارماکولوژی   Excel Kinetics Pharmacology که  به ارزیابی میزان مطمین دارو در  فرآیند  ساخت دارو کمک کرده و به مطالعه جذب، توزیع، متابولیسم و دفع دارو می‌پردازند (رایگان)

http://download.noanimaltesting.ir/Kinetics-Pharmacology.rar

  ۶ - سری فیلم‌های آموزشی  Picture instead of animals که حاوی ۶۳ کلیپ نمایشگر واکنش‌های ناخواسته داروها و مواد شیمیایی می‌باشد و توسط کارخانه داروسازیی Novartis  و دانشگاه  NewCastle  ساخته شده است .

http://download.noanimaltesting.ir/Picture-Instead-of-Animals.iso

 ۷- سایت‌های رایگان آموزش فیزیولوژی که به راحتی از طریق اینترنت در دسترس همگان هستند .

کالبدشناسی و کالبدگشایی

 ۱- اجساد اهدایی با منشاء اخلاقی

 تهیه جسد از منشا اخلاقی، در آموزش آناتومی پزشکی، امری جا افتاده و آشنا است. از جمله مزایای برنامه اهدای جسد، می توان به رایگان بودن اجساد (کاهش هزینه های دانشکده های دامپزشکی در جهت تامین حیوانات زنده و سالم)، افزایش تعداد اجساد تازه و در دسترس قرار گرفتن آن ها برای آموزش، فراهم آمدن امکان بررسی گونه ها و نژاد های متنوعی از حیوانات برای دانشجویان اشاره کرد. تمام دانشکده‌های پزشکی و دامپزشکی معتبر جهان، برای آموزش آناتومی از  اجساد اهدایی با منشا اخلاقی  استفاده می‌ کنند .

طبق این پروتکل به  سرپرستان  حیوانات خانگى اطلاع‌رسانی و درخواست می‌شود که اجساد حیوانات خود را حداکثر تا ۲۴ الی ۴۸ ساعت بعد از مرگ برای آموزش‌های آناتومى و مهارت‌های کلینیکى و جراحی، ، به نزدیکترین دانشکده دامپزشکی اهدا کنند. همه حیوانات اهدایی باید به دلیل کهولت سن، بیمارى های لاعلاج یا صدمات جدی فیزیکی تلف شده باشند و حیوان یوتانایز شده و یا بدون سرپرست، پذیرفته نخواهد شد .  

در مواردی که جسد اهدایی برای کلاس کالبدگشایی استفاده می‌شود، می‌توان بطور رایگان علت مرگ را نیز به سرپرست حیوان اعلام نمود .

دانشکده تمهیدات لازم برای دریافت اجساد اهدایی را فراهم ساخته و یک شماره تلفن تماس برای سرپرستان حیوانات اختصاص می‌دهد تا در اطلاع‌رسانی گسترده‌ای که از طریق مطبوعات و بنر‌های نصب شده در محل بیمارستان‌ و کلینیک دانشکده و نیز کلینیک‌ها و آزمایشگاه‌های خصوصی انجام می‌شود، این شماره در دسترس مردم قرار گیرد .

 یک نفر از کارمندان دانشکده، مسئول پاسخگویی به مردم و تحویل اجساد اهدایی تعیین می‌شود. در این خصوص آموزش کوتاهی به تکنسین ها نیز کمک کننده است؛ چراکه نحوه برخورد دریافت کننده جسد با فردی که حیوان خانگی خود را از دست داده، می تواند تبلیغ مثبت یا منفی برای ادامه ی مسیر باشد. فرد پذیرش کننده جسد لازم است شرایط روانی فرد اهدا کننده را پس از آموزش های لازم، درک نماید .    

 در مواردی که صاحب دام، امکانات جابجایی و تحویل جسد ندارد، یک وسیله نقلیه مناسب باید از طرف دانشکده برای حمل اجساد در نظر گرفته شود. این مسئله به ویژه در مورد اجساد اهدایی حیوانات بزرگ دارای اهمیت است. اجرای این شیوه، از نظر اقتصادی نیز منفعت زیادی را برای دانشکده‌های دامپزشکی به همراه خواهد داشت .

۲- فیکس کردن جسد به روش کومار  (Kumar )

بنا بر روش فیکس کردن جسد به روش دکتر کومار،  استاد آناتومی در دانشکده دامپزشکی تافتز آمریکا، که بیش از ۲۰ سال است ابداع و اجرا می‌شود، اجساد تا بعد از ۴۸ الی ۷۲ ساعت بعد از مرگ قابلیت فیکس شدن دارند. با بکارگیری این روش ساده می‌توان تمام بدن و یا قسمتی از بدن مانند سر و یا دست جسد انسان یا حیوان را فیکس کرد. در این لینک ویدیو، دکتر کومار نحوه فیکس کردن جسد را بطور عملی آموزش می‌دهد :

http://download.noanimaltesting.ir/Tissue-Preservation-Dr-Kumar.mp4
http://www.aparat.com/v/d1P6B

۳- اجساد  فیکس شده به روش النادی  (Elnadi)

دکتر فازی النادی، استاد دانشکده قاهره، روشی موثر، آسان و ارزان قیمت برای فیکس کردن بافت‌های مختلف جسد ابداع کرده‌ است که موجب ماندگاری بسیار طولانی مدت بافت‌ها شده و دارای این مزیت نسبت به  روش پلاستینه کردن (Plastination)  است  که خاصیت ارتجاعی بافت‌ها حفظ شده و برای تمرین مهارت‌های کلینیکی نیز قابل استفاده است .
تکنیک النادی در دمای ۳۷ تا ۴۰ درجه سانتیگراد انجام می شود و  به  تجهیزات خاصی نیاز ندارد. این نمونه ها، دارای مزایای فراوانی هستند. از جمله انعطاف پذیری و دوام بیشتر، وزن سبک، بی ضرر بودن و نداشتن بوی نامطبوع، عدم نفوذ عوامل بیماری‌زا، واضح‌ تر بودن ساختار اندام، امکان حفظ طولانی مدت نمونه و کاربرد موثرتر در آموزش ، امور تشخیصی، پژوهش و اهداف دیگری از جمله آموزش با شفقت. توضیحات پروفسور النادی در مورد این روش، در لینک ویدیوی زیر آمده است:

http://www.aparat.com/v/EJIzS
http://download.noanimaltesting.ir/Tissue-Preservation-Dr-Elnady.mp4

در صورتی که مایل به کسب اطلاعات بیشتر در مورد این روش فیکس کردن بافت‌ها هستید به آدرس زیر مراجعه کنید :

http://noanimaltesting.ir/?p=1958
https://t.me/modernanatomy/350

 ۴ - نرم‌افزار‌ها و فیلم‌های ویدیویی آموزشی رایگان

Virtual Canine Anatomy

نرم‌افزار آموزشی آناتومی سگ: این نرم‌افزار دارای بیش از ۱۰۰۰ تصویر  مقاطع مختلف تشریح بدن سگ واقعی به همراه قابلیت مشاهده هر یک از مقاطع از ۳۶۰ درجه متفاوت و مشخص کردن هر ناحیه به همراه توضیح کامل ، شامل استخوان شناسی، رادیولوژی سر، آناتومی عضلات، ارگان های مختلف بدن، عروق و اعصاب و… می‌باشد‌. هر یک از مقاطع را می توان با برداشتن لایه لایه، از سطح به عمق نیز با تمام جزئیات و نام گذاری ها و توضیحات مشاهده کرد.  این نرم افزار که در دانشگاه ایالتی کلرادو تهیه شده، به فراوانی در آموزش آناتومی در دانشکده های معتبر دنیا استفاده شده و مورد استقبال فراوان دانشجویان و اساتید آن دانشکده ها قرار گرفته است و در نوع خود بی‌نظیر است .

توضیحات بیشتر در مورد این نرم‌افزار را از اینجا   (http://noanimaltesting.ir/?p=685) بخوانید.
و از اینجا  آن‌ را دانلود کنید :

http://download.noanimaltesting.ir/Virtual-Canine-Anatomy.iso

Vetebrate Dissection Series

سری فیلم‌های رایگان تشریح حیوانات که در دانشگاه  University of Portsmouth انگلیس تهیه شده‌اند .

http://download.noanimaltesting.ir/The-Dogfish.iso
http://download.noanimaltesting.ir/The-Rat.iso
http://download.noanimaltesting.ir/The-Frog.iso
http://download.noanimaltesting.ir/The-Pigeon.iso

و فیلم‌های متعدد دیگر آموزش آناتومی و پاتولوژی و بیماری‌های عفونی که بطور رایگان در شبکه یوتیوب در دسترس هستند :

https://www.youtube.com/watch?v=gxJbpx5_B5k

5- آموزش آناتومی از طریق طراحی

h://www.youtube.com/watch?v=wZFW_jMLVvY ttps

  ۶- سایت‌های آموزش آناتومی و تشریح آنلاین و رایگان

  ۷- Atlas of Equine Anatomy

این نرم‌افزار شامل ۴ برنامه است :

- اطلس آناتومی اسب
 - فیلم آناتومی شتر
 - تصاویر  MRI تمام بدن بز
 - معرفی و نمای گرافیک ابزارهای ارتوپدی

http://download.noanimaltesting.ir/Atlas-of-Anatomy.iso

 ۸- میز الکترونیکی آناتومی و کالبدشکافی تشریح‌یار

http://www.tashrihyar.ir
http://download.noanimaltesting.ir/Tashrihyar.rar

میزهای الکترونیک تشریح مجازی، ابزاری کار آمد جهت آموزش آناتومی بدن برای استفاده در دانشکده‌های پزشکی، دامپزشکی، دندانپزشکی و سایر علوم وابسته

مهارت‌های جراحی و  مهارت‌های کلینیکی

هدف این درس، آموختن مهارت‌های مختلف به منظور بهبود کیفیت زندگی بیمار می‌باشد. یک عمل جراحی وقتی با موفقیت انجام پذیرفته است که تکنیک‌های لازم بطور موثر روی بیمار انجام شده و بیمار بعد از جراحی زنده بماند و تحت مراقبت‌های بعد از جراحی و تجویز داروهای لازم قرار گرفته و دوره نقاهت را به خوبی بگذراند  تا  بتواند با کیفیت بهتری نسبت به قبل از عمل، زندگی کند.

در طی دوره آموزش جراحی با تاکید بر رعایت موارد ذکر شده، حس مسولیت‌پذیری برای حفظ جان و سلامتی بیمار در دانشجو ایجاد می‌شود و حس احترام به حیات موجودات زنده در دانشجو رشد می‌کند و در نهایت با شرایط واقعی کار بالینی روبرو شده و  اصول مدیریت بیمار و سرپرست او را می‌آموزد.

برای نیل به این مقصود و انجام یک جراحی موفق روی یک بیمار واقعی،  نیاز است که دانشجو مراحل آموزشی  مختلفی را پشت سر گذاشته و با استفاده از انواع و اقسام روش‌های نوین آموزشی و  ابزار‌های مفیدی که امروزه در دسترس می‌باشند، آمادگی لازم را کسب کند.
با وجود رشته تخصص جراحی دامپزشکی،  نیازی به آموزش تمام انواع جراحی‌ها به دانشجویان دوره دکتری عمومی دامپزشکی وجود ندارد ، نیازهای اکثریت دامپزشکان عمومی در بخش بالینی، اقدامات ظاهراً ساده، لیکن اساسی نظیر مقید کردن صحیح حیوان، رگ گرفتن، مایع‌درمانی صحیح بر اساس موازین علمی، تثبیت شکستگی‌ها با گچ، اجرای بیهوشی ایمن، و یا اصول صحیح درمان زخمها،  بطور دقیق می‌باشد .

 «دکتر  عماد عبود» جراح مغز و اعصاب، استاد دانشگاه آرکانزاس و دانشگاه حلب سوریه، در مورد نحوه صحیح مراحل مختلف آموزش جراحی در فیلم زیر توضیح می‌دهد :

http://download.noanimaltesting.ir/Perfusing-a-Cadaver-for-Skills-Training.mp4

 https://static.cdn.asset.aparat.com/avt/3516971_15s.mp4
https://youtu.be/ixL1qJWcaIw

دکتر عبود توصیه می‌کند که تمرین مهارت‌های کلینیکی و جراحی ابتدا روی مدل‌ها و مانکن‌ها صورت گرفته، سپس با استفاده از سیستم‌های واقعیت مجازی دانشجو و رزیدنت مهارت‌ها را انجام دهند. در مرجله بعد روی اجساد زنده  به روش ابداعی خود ایشان به نام Surgery Simulation  و یا همان روش عبود دانشجو تمرین کرده و در آخرین مرحله در کلینیک روی بیمارن واقعی کار انجام شود.

شبیه‌ساز جراحی = جسد زنده = Live Cadavere

= مدل جراحی دکتر عبود   = Surgery Simulation  Aboud

دکتر عبود استاد جراحی اعصاب در دانشگاه آرکانزانس و دانشگاه سوریه، مبدع این روش است . در این روش  یک سری ویژگی و مشخصات بدن موجود زنده مانند طپش قلب، نبض، خونریزی و تراوش را به جسد انسان یا حیوان و یا قسمتی از جسد مانند یک دست یا سر، اضافه می‌کنند تا  یک جسد زنده  (Live Cadaver) داشته باشند .

  این  روش در حین ظرافت بسیار ساده بوده و شامل اتصال پمپی مکانیکی به جسد انسان یا حیوان می‌باشد. لوله‌های پلاستیکی روی سرخ رگ‌ها و سیاه‌ رگ‌های اصلی تعبیه‌شده و خون مصنوعی در عروق فرد جریان می یابد و شبکه عروقی نمونه را پر می‌کند .

سر  دیگر  رگ متصل به منبع «خون» (ترکیب آب و رنگ خوراکی) می‌باشد. پمپ، توانایی تنظیم سرعت نبض و فشار راهم دارد. مایعی شفاف می‌تواند به‌جای مایع نخاعی در هنگام تمرین با سر و ستون فقرات مورد استفاده قرار گیرد . این روش  به علت هزینه کم و انعطاف‌پذیری‌اش می‌تواند به‌طور گسترده مورداستفاده قرار گیرد و در تمامی روش‌های جراحی ازجمله آندوسکوپی (کولونسکوپی و برونکوسکوپی) و اندوواسکولار(مانند درمان آنوریسم آنژوگرافی)، بخیه و شکاف پوست یا ارگان‌ها، کالبدشکافی، بافتهای تراوش کننده، بستن رگ‌های قطع‌شده، آناستوموزعروق (اتصال دو سر رگ قطع‌شده)، اتصال روده و پیوند‌ها می‌تواند کاربرد داشته باشد .

«اجساد زنده» همچنین می‌توانند در مواردی به‌غیراز جراحی، برای تمرین مهارت‌های کلینیکی مانند خون‌گیری و قرار دادن آنژیوکت‌های مرکزی و شریانی (برای بررسی‌های قلبی عروقی و تزریق طولانی مدت دارو‌ها) به کار گرفته شوند .

این روش برای رزیدنت‌ها این شرایط را فراهم می‌کند که کارهایی را که اجازه ندارند روی بیمار زنده انجام بدهند،  روی جسد زنده انجام دهند .

مهمتر از همه اینکه مهارت‌هایی وجود دارند که کارآموزها هرگز تمرین نمی‌کنند و یا ممکن است در دوره کارورزی خودهرگز با آنها روبرو نشوند در نتیجه این مدل برای آنها این امکان را فراهم می کند که این مهارت‌ها را قبل از آنکه فارغ التحصیل بشوند، تمرین کنند و آمادگی لازم را برای مواجهه با همه حالت‌ها روی بیمار واقعی در آینده داشته باشند. این‌یک راه‌حل برد- برد است، آموزشی پیشرفته با هزینه پایین .

برای مشاهده پاورپوینت دکتر عبود  با عنوان   Live Cadavers for Surgical Training and Patient Simulation
به  این آدرس مراجعه کنید :

http://download.noanimaltesting.ir/Live-Cadavers.rar

 ۲- تمرین مهارت‌های کلینیکی روی بافتهای فیکس شده به روش دکتر النادی

http://download.noanimaltesting.ir/Tissue-Preservation-Dr-Elnady.mp4
http://noanimaltesting.ir/?p=1958

http://www.aparat.com/v/EJIzS

  ۳ - مدل‌ها و مانکن‌ها و شبیه‌سازها

 در مورد تکنیک های بالینی غیر تهاجمی (نظیر تزریقات ساده)، فرد می تواند تمرین را بر روی خود یا سایر دانشجوها به انجام رساند  و پس از کسب حداقل مهارت های لازم، تکنیک را تحت نظر افراد مجرب بر روی بیمار واقعی انجام دهد .

 -تمرین بخیه زدن روی پوست  ظریف برخی میوه‏ها (که ارزش آموزشی بالای آن در یادگیری مهارت‏های تخصصی و فوق تخصصی جراحی در مقالات معتبر علمی به اثبات رسیده است؛ مواردی نظیر تمرین بخیه بسیار ظریف جراحی پلاستیک بر روی  پوست میوه انگور، یا سایر موارد که حسب نوع تکنیک مورد نظر بر روی پوست موز، پرتقال و نظایر آن قابل انجام است)

 - تمرین بخیه بر روی بالشتک پارچه ای، سیلیکونی و نظایر آنها

 ۴- سیستم‌های واقعیت‌مجازی Virtual Reality

با اسـتفاده از سیسـتم های حقیقت مجـازی، دانشـجو قـادر اسـت بـا آرامـش کامـل، مهارتهـا را بـدون وارد آوردن آسـیب بـه حیـوان و بـدون نیـاز بـه صـرف هزینه هـای پایـدار و قابـل توجـه توسـط دانشـکده  ها، بارهـا تکـرار کنـد.

هنـگام کار بـا حیـوان واقعـی، زمـان زیـادی صـرف شـده و حیـوان نمیتوانـد آرام بگیـرد و بـدون حرکـت بمانـد و دانشـجوی بی‌تجربـه، ممکـن اسـت بـه او آسـیب برسـاند. از طـرف دیگـر، تجربـه ی معاینـه ی رکتـال یـا توشـه رکتـال، در گاو هایـی کـه مرتبـا بـه ایـن منظـور اسـتفاده شـده انـد، سـخت تـر و متفـاوت از آنچـه دانشـجو بعـدا در فیلـد تجربـه مـی کنـد خواهـد بـود؛ ایـن مسـئله نیـز بـه خـودی خـود، گاه رونـد آمـوزش و تفهیـم را دشـوار مـی نمایـد . ایـن سیسـتم ها، بـه دانشـجو امـکان میدهـد تـا در هنـگام تمریـن، بـدون ایجـاد اسـترس فیزیکـی و روانـی بـه حیـوان و بـه خـود، مهـارت الزم را در زمـان سـریعتر و بـا هزینـه و زحمـت کمتـر، کسـب نماید . دانشگاه شیراز موفق به ساخت این گونه شبیه‌سازها شده است .

https://www.iribnews.ir/00AVMz

۵- آموزش در فضای واقعی درمانی و روی بیمار واقعی

 مشاهده مکرر مهارت‌های کلینیکی و جراحی‌های انجام شده توسط اساتید،  مشارکت و دستیاری اساتید و نهایتا انجام مهارت‌های کلینیکی و جراحی روی بیمار واقعی  در کلینیک‌ها و بیمارستان‌های خصوصی مورد اعتماد دانشگاه تحت نظارت دقیق استاد، دقیقا مانند روند آموزش دانشجویان در دانشکده‌های پزشکی و دندان‌پزشکی سراسر دنیا .

آموزش دروس مربوط به دام‌بزرگ و طیور

با توجه به اینکه درصد بسیار کمی از دانشجوها تمایل دارند در آینده در این زمینه‌ها کار کنند، به جای آنکه در هر دانشکده‌ای تعدادی دام بزرگ در وضعیت نابهنجار فعلی نگهداری شده  و  روزانه توسط ده‌ها دانشجو تحت معاینات دردناک مقعدی، که باعث ایجاد درد و خونریزی و زخم‌های عمیق ناحیه مقعد و روده و متعاقب آن دچار عفونت‌های دردناک و دردسرساز خواهند شد، می‌توان اصول اولیه معاینه و درمان‌ها را بطور تئوری و با استفاده از مانکن به همه دانشجوها آموزش داد و این تعداد قلیل  دانشجوها را که علاقمند فعالیت در زمینه دام بزرگ و یا طیور هستند برای ادامه یادگیری روی حیوان واقعی به دامداری‌های خصوصی و نیز به دوره کارورزی ( تخصصی ) ارجاع داد .

برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد وسایل و ابزارهای جایگزین آموزشی به کتاب جایگزین‌های حیوانات زنده در آموزش نوین دامپزشکی از طریق آدرس زیر مراجعه کنید :

http://noanimaltesting.ir/b1.pdf

معرفی یک کالج دامپزشکی که در آموزش خود بطور کامل از روش‌های انسانی  و مدرن پیروی می‌کند :

http://noanimaltesting.ir/?p=1459

دسترسی  بانک اطلاعاتی مطالعات آکادمیک درمورد موثر بودن روش‍های جایگزین حیوانات در آموزش

http://noanimaltesting.ir/?p=2479

در انتها شما را به دیدن فیلمی مستند  در دو قسمت  که به مصاحبه با اساتید مختلف رشته‌های گوناگون علمی از سراسر جهان در مورد جایگزین‌های آزمایش روی حیوانات در آموزش می‌پردازد، دعوت می‌کنیم :

http://download.noanimaltesting.ir/Educational-Alternatives-1.mp4

http://download.noanimaltesting.ir/Educational-Alternatives-2.mp4