آشنایی با اصول بهداشتی مزارع پرورش ماهی

حکیم مهر -  یادداشت : اصول بهداشتی مزارع پرورش ماهی / دکتر مظاهر زمانی

مقدمه:

  برای اعمال چنین مدیریتی شناخت دقیق وضعیت تشریحی و فیزیولوژی ماهی و ارتباط متقابل و ظریف آن با محیط یعنی آب و درک عمیق از چگونگی بروز بیماریها در مزرعه و همه گیر شدن آن برای مدیران مزارع پرورشی ماهی ضروری است و تنها به کمک این شناخت امکان اتخاذ سیاست های پیشگیری بر اساس ویژگیها و امکانات هر مزرعه فراهم می گردد.

به طور کلی برای ایجاد یک معضل یا مشکل بهداشتی در یک مزرعه پرورش که در نهایت منجر به بروز بیماری در آن مزرعه می شود سه عامل اصلی باید همزمان در مزرعه وجود داشته باشد و دست به دست هم بدهند . این سه عامل عبارتند از : عامل بیماریزا ، میزبان ، محیط و عوامل محیطی که از این سه عامل ، عامل محیط بیشترین نقش را دارد. 

( عوامل محیطی )+ میزبان + عامل بیماریزا = بیماری

D= P+H+(E)²

^{(Disease= pathogen + Host + Environment)}

مهمترین عوامل محیطی که تغییرات آن می تواند سلامت ماهی را تهدید کند و شرایط را برای ایجاد بیماری مساعد نماید و بسیار مهم می باشد آب است که به عنوان محل زندگی ماهی ، محل اخذ غذا و محل دفع مدفوع برای ماهی محسوب می شود و تمام فعالیت های فیزیولوژیکی ماهی هم در آب انجام می گیرد . لذا بسیار حائز اهمیت میباشد و باید به آن توجه خاصی گردد. بنابراین هر گونه تغییری در کیفیت آب میتواند منجر به بروز استرس و مستعد کردن ماهی برای درگیر شدن با بیماری گردد.

از جمله فاکتورهای کیفی آب می توان PH ، قلیائیت ، آمونیاک، کدورت، شوری، دی اکسید کربن، فلزات سنگین ، سختی ، اکسیژن ، نیترات ، نیتریت ، درجه حرارت را نام برد . همانطور که در قسمت قبل توضیح داده شد راه های دیگر برای انتقال عوامل بیماریزا به داخل مزارع پرورش ماهی وجود دارد که در صورت عدم مدیریت بهداشتی نامناسب در مزارع می تواند بروز بیماری را جلو بیاندازد و همچنین تشدید کند. از جمله راه های انتقال عوامل بیماریزا می توان پرندگان ، تخم چشم زده ، ماهیان خریداری شده و مدفوع پرندگان ، خریداران ماهی ، بازدید کنندگان ، وسایل نقلیه که به دلایل مختلف به داخل مزرعه وارد می شوند . تجهیزات پرورشی و حتی توسط کارکنان و کارگران مزرعه را نام برد.

یک سری نکات و موارد بهداشتی وجود دارد که باید توسط صاحبان مزارع و کارگران رعایت شود.

1-     توجه خاص به سیستم گردش آب در استخرها . یکی از مهمترین عوامل پیشگیری از بروز بیماری در ماهیان یک مزرعه می باشد از طرف دیگر اگر مدیریت مناسب نباشد و به سیستم گردش آب توجه نشود خود می تواند باعث انتشار سریع بیماری از یک استخر به استخرهای دیگر گردد. ماهیان بزرگتر معمولاً حاملین سالم می باشند و بدون اینکه علائم و بیماری را نشان دهند مستمراً این عوامل را از خود دفع نموده و وارد آب می نمایند در صورتی که آب استخرهای ماهیان بزرگتر وارد استخر بچه ماهیها گردد بروز بیماری در جمعیت بچه ماهیان اجتناب ناپذیر میباشد.

2-     تخمهای چشم زده می باید از مراکز تکثیر ماهی که عاری بودن آنها از عوامل بیماریزا مورد تأیید سازمان دامپزشکی و ادارات مربوطه قرار گرفته باشد خریداری گردد . تخمها می باید به محض ورود به وسیله مواد شیمیایی مناسب به دقت ضد عفونی گردند.

3-     در صورتی که خرید ماهی مولد و یا ماهی زنده برای یک مزرعه غیر قابل اجتناب است . ارجح است که از مراکزی خریداری گردند که تخم های چشم زده خریداری شده اند . در هر صورت ماهیان خریداری شده می باید ابتدا در یک استخر قرنطینه که دارای ورودی و خروجی آب مستقل باشند به مدت 4-2 هفته نگهداری گردند . این استخرها باید دارای تجهیزات پرورشی جدا از استخرهای دیگر مزرعه باشند.

4-     در زمان ورود خریداران ماهی ، بازدید کنندگان و حتی کارمندان یک مزرعه پرورش ماهی به مزرعه ارجح است که کفشها ، دستان و چکمه های آنان در محل ورود به مزرعه ضد عفونی گردد و همچنین با ایجاد حوضچه هایی در مبادی ورودی و خروجی هر مزرعه و قراردادن محلول های ضد عفونی کننده در آن مانند آب آهک و کلیه وسایل نقلیه در زمان ورود و خروج ضدعفونی گردند.

5-     حتی الامکان هر استخر باید دارای تجهیزات پرورشی مانند تور و ساچوک مخصوص خود باشد هر روز ضدعفونی گردند و در صورت عدم امکان بهتر است کلیه وسایل و تجهیزات هر هفته یک بار ضد عفونی گردند.

6-       استخرها همواره باید تمیز نگه داشته شوند و با توجه به کیفیت آب ورودی هر 2 هفته یک بار تمیز و ضد عفونی گردند.

7-     ماهیان بسته به نوع و ضریب تبدیل باید در طول دوره پرورشی با توجه به نیاز و اختلاف وزن و سایز ماهیها رقم بند شوند و از نگهداری گروه های سنی مختلف با سایز های مختلف ماهی در یک استخر پرهیز کنند.

8-     ماهیان مرده باید روزانه از استخر جمع آوری شوند و به طرز صحیح و بهداشتی ( کوره لاشه سوز ) معدوم گردند . همچنین تعداد تلفات روزانه شمارش شود چرا که تلفات بیش از حد و نامتعارف نشان از شرایط نامطلوب بهداشتی در مزرعه دارد.

9-     پوشاندن استخرها به ویژه استخر بچه ماهی ها به وسیله تور یا سایبان جهت جلوگیری از صید آنها توسط پرندگان و همچنین آفتاب سوختگی احتمالی بچه ماهی ها. از طرفی با جلوگیری از ورود پرندگان به مزارع از انتقال بیماریهای انگلی و باکتریایی توسط مدفوع پرندگان نیز جلوگیری میشود.

گام نخست در موفقیت آبزی پروری به مدیریت آن بستگی دارد و در هنگام تأسیس یک مزرعه پرورش آبزیان بایستی به آن توجه کافی مبذول داشت . هر گاه در مدیریت بهداشتی بنای کارگاهها و مزارع پرورش آبزیان سهل انگاری شود . بحرانها و بیماریها و عدم رشد و سلامت‌آبزیان را در پی خواهد داشت به طوری که گاهی منجر به تعطیلی و ورشکستگی این نوع  تأسیسات می گردد.

از جمله نکاتی که باید مد نظر قرار داد عبارتند از :

1- انتخاب درست جایگاه آبزی پروری: هر نوع ماهی و یا آبزی با خصوصیت ویژه خود بایستی در محل درست خود پرورش یابد . این انتخاب بسیار مهم و سرنوشت ساز خواهد بود . شرایط آب و هوایی بایستی مناسب آن نوع آبزی باشد . یک ماهی سردابی را نباید در دمایی از آب پرورش داد که متوسط درجه حرارت آن منطقه همیشه بالاتر از تحمل این ماهی باشد. حتی اگر این تغییرات کمی هم بالاتر از شرایط عادی باشد. سبب کاهش تغذیه و رشد ناکافی ، استرس ، ضعف و سستی و ابتلاء به بیماری خواهد شد.

میگوئی که در شوری متوسط 28 در هزار پرورش می یابد در آب کم شود یا خیلی شور دچار اختلالات فیزیولوژیک گشته و در معرض هجوم هر نوع عوامل بیماریزا قرار خواهد گرفت . سایر عوامل آب و هوا شناسی مانند رطوبت یا تبخیر شدید؛ باد و یخبندان های طولانی مدت ، باران های سیل آسا و غیره هریک می تواند به نحو مؤثری آبزی پروری را مختل ساخته و منجر به کاهش تولید ، عدم سلامت ماهیها و آبزیان و تلفات بیشمار آنها گردد.

2- بنای درست جایگاه آبزی پروری : این بسیار مهم است که تأسیسات آبزی پروری چگونه بنا گردد. آیا آرایش استخرها، حوضچه ها و مخازن آبزی پروری درست طراحی شده اند ؟ آیا تنوع این اماکن مورد توجه بوده است ؟ مثلاً برای پرورش نوزاد  آبزیان از استخرها و یا مخازن ویژه نوزاد گاهی استفاده شده است . اغلب به خصوص در تأسیس مجتمع های آبزی پروری ایران دیده میشود از یک نوع استخر برای پرورش نوزادان ، بچه ماهیان و ماهیان پرواری و حتی مولدین استفاده میشود . طبیعی است در چنین جایگاه هایی بچه ماهیان در معرض هجوم انواع عوامل بیماریزا ، شکارچی ها و سایر مخاطرات هستند.

چگونه یک استخر یا حوضچه های سیمانی بنا شده است ؟ آیا مقاومت بستر و دیواره ها، شیب کف استخر ها ، تخلیه و آبگیری مناسب آنها به درستی انجام گرفته است ؟ اینها همه نکات مهمی است که بایستی بدانها توجه شود. در استخری که شیب و جهت آن خوب طراحی نشود آب به راحتی تخلیه نشده و جریان نمی یابد. در نتیجه نقاط زیادی در گوشه و کنار استخر تهویه نشده و راکد می ماند چنین جایگاه هایی مأمن آلگها و خزه ها و گیاهان ، محل اختفاء انگل ها و میزبانان واسطه و تراکم بسیاری از میکرو ارگانیسم های بیماریزا خواهند شد.

یک استخر با عمق کم و با بستر گلی نرم و بدون سختی و مقاومت کافی با اندک وزشهای بادی گل آلود و تخریب می گردد ماهیان غذا نمی گیرند ، ضعیف و لاغر و بیمار و بالاخره تلف خواهند شد.

3- منابع آب سالم و کافی : ماهیان و آبزیان بایستی در جایی پرورش یابند که آب سالم و مناسب در دسترس باشد . ماهی در آب زندگی می کند و در غذا و مدفوع خود شناور است اگر ضایعات و آلودگی ناشی از سوخت و ساز و تنفس ماهی در آن افزایش یابد هیچ تضمینی برای سلامت آنها وجود ندارد و به زودی تلفات زیادی حادث خواهد شد. منابع آب خود باید عاری از نشت هر نوع آلودگی مانند فاضلاب های شهری و صنعتی و سموم باشند . بیماریهای حیاتی و غیر حیاتی نتیجه این نوع آلودگی های محیطی است . در کارگاههای تکثیر و تخم پروری آبزیان سلامت آب از اهمیت ویژه ای برخوردار است که در چنین مؤسساتی آبهای طبیعی حتما، بایستی به وسیله تصفیه ، ضد عفونی ، رسوب گیری ، اشعه و غیره سالم سازی گردد تا بتواند لاروها و نوزادان سالمی را تولید نماید.

از مشکلات عمده آبهای طبیعی ورود سایر آبزیان و ماهیان وحشی به اماکن پرورشی است که با نصب فیلترها ، حوضچه های جمع آوری و یا شوکهای الکتریکی و غیره می توان از نفوذ آنها جلوگیری نمود چون امکان ورود عوامل بیماریزا و شیوع همه گیری در بین ماهیان پرورشی را تسهیل می نماید4- غذای سالم و مناسب: منابع غذایی بایستی از نظر بهداشت 100% تضمین شده باشند و کارخانجات تولید غذای آبزیان به کیفیت و سلامت غذا توجه کافی داشته باشند . غذایی که برای آبزیان مصرف میشود چه از نظر وزن مخصوص ( شناوری یا غوطه وری ) چه از نظر قوام و استحکام و چه از نظر اندازه ، مناسب آن آبزی باشد. غذاهای مانده و فاسد شده ، تغییر شکل یافته ، قارچ زده خطرات عمده ای را در جهت بروز بیماریهای تغذیه ای ، مسمومیت ها و کمبودها در پی خواهد داشت یکی از مسائل مهم مدیریت بهداشتی آبزی پروری تهیه غذای سالم و باکیفیت انرژی مطلوب باشد.

بسیاری از پرورش دهندگان آبزیان در ایران به خاطر عدم دسترسی به غذای مناسب و محدودیت واردات خود دست به تولید غذا با کیفیت نامطلوب می زنند.

بی دقتی در تهیه فرمول های غذایی و تعادل جیره ، کمبود پروتئین و اسید آمینه های ضروری فقدان ویتامینها و عناصر نادر ، فساد سریع غذاها ، مواد اولیه نامناسب (بقایای کشتارگاهی- ماهیان کیلکای ناسالم ) سبب بروز مشکلات بهداشتی ، بیماریهای تغذیه ای ، عدم رشد و تلفات آبزیان خواهد شد.

با توجه به مطالب گفته شده در مدیریت بهداشتی آبزی پروری چند نکته اساسی بایستی مورد توجه و دقت کافی قرار گیرد که شامل موارد زیر است :

1-