نگاهی جامع به وضعیت بیماری آنفلوانزای فوق‌حاد پرندگان در ایران و جهان (گذشته و حال)

حکیم مهر: آنفلوانزای فوق حاد پرندگان بیماری که در سال های اخیر خسارات فراوان اقتصادی و زیست محیطی به همراه داشته، به عنوان مخاطره زیستی پرندگان وحشی و اهلی به شمار رفته که در گذشته تصور دانشمندان بر آن بود که پرندگان مهاجر آبزی و خصوصا اردک سانان صرفاً نقش مخازن ویروس در طبیعت را دارند و خود از گزند بیماری در امان هستند، تا اینکه با اولین رخداد بیماری در پاندمی (همه گیری جهانی) نخست در قرن اخیر که از سال 2004 تا 2006 به طول انجامید.

به گزارش حکیم مهر به نقل از سازمان حفاظت محیط زیست، «سیدمحمود مرعشی» کارشناس بیماری های پرندگان سازمان حفاظت محیط زیست افزود: این بیماری تلفات محدود و اندکی در پرندگان وحشی ایجاد کرد تا تفکرات جهانی در خصوص نقش حیات وحش و مصون بودن آن از بیماری را مخدوش کند.

نخستین همه گیری آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در ایران در سال 1385

در همه گیری نخست کشور، ایران نیز با توجه به اینکه در مسیر اصلی مهاجرتی پرندگان در مسیر اورآسیا و آسیا آفریقا قرار داشت، از گزند بیماری در امان نبود و در سال 1385 نخستین کانون بیماری در حیات وحش ایران در تالاب انزلی در استان گیلان مشاهده شد که قریب به 500 عدد از پرندگان مهاجر در اثر آن تلف شدند. بیشترین تلفات در آن سال مختص به گونه در معرض خطر و حمایت شده قوی فریادکش بود که اهمیت بیماری از نظر توانایی آسیب به تنوع زیستی و حیات وحش کشور را بیش از پیش گوشزد می کرد.

درگیری 65 کشور جهان در پاندمی نخست

در پاندمی نخست 65 کشور جهان بیماری را گزارش کردند که نقش حیات وحش و پرندگان مهاجر در انتشار ویروس عامل بیماری به سراسر جهان قابل انکار نیست ولیکن بیشترین کانون های حیات وحش در سالهای 2004 تا 2006 مشاهده شد این در حالی بود که ویروس این بیماری تا سالهای طولانی یعنی تا سال 2012 از مزارع پرورش طیور صنعتی و سنتی و همچنین طیور بومی و روستایی منجر به ایجاد تلفات می گردید.

با بررسی اپیدمیولوژیک کانون های بیماری در بازه زمانی 2006 تا 2012، پرندگان وحشی مهاجر کمترین نقش را در جابجایی و انتقال ویروس بر عهده داشتند و عوامل دیگری نظیر جابجایی و نقل و انتقال طیور روستایی و همچنین بازارهای سنتی خرید و فروش پرندگان، سطح پایین امنیت زیستی در مرغداری های صنعتی و همچنین نقل و انتقال صنایع وابسته خوراک نظیر ذرت، سویا،.. و محصولات تولیدی وابسته، نظیر تخم مرغ، گوشت مرغ، انواع آلایش مرغ، کود مرغی و .. نقش بسیار پر رنگی در ماندگاری ویروس در طبیعت و همچنین در چرخه صنعت طیور داشت.

لازم به توضیح است در همه گیری مذکور تعداد چهار سروتیپ از سراسر جهان گزارش گردید که سروتیپ H5N1  از حیات وحش جدا شد و بیشترین درگیری سالهای بعد در طیور صنعتی و روستایی نیز همین سروتیپ بود.

مهم ترین سروتیپ در پاندمی دوم H5N8  بود

و اما پاندمی دوم: مهم ترین سروتیپ در پاندمی دوم H5N8  بود که برای نخستین بار در سال 2013 از مزارع پرورش اردک در کشور چین گزارش شد و طی سالهای 2015 تا 2017 بیشترن فعالیت ویروس در سرتاسر جهان بود که در برخی کشورها نظیر کره جنوبی و ایران صنعت طیور را نیز با مشکلی جدی مواجه کرد.

افزایش چشمگیر تعداد سروتیپ های گزارش شده نسبت به پاندمی نخست

در این پاندمی 68 کشور جهان ویروس را گزارش کردند ولیکن تعداد سروتیپ های گزارش شده افزایش چشمگیری نسبت به پاندمی نخست داشت. تا کنون 12 سروتیپ به شرح ذیل از سراسر جهان گزارش شده است.

مقایسه تعداد سروتیپ ها در دوپاندمی اخیر بی شک گویای این واقعیت است که ویروس عامل بیماری آنفلوانزای فوق حاد طی سالهای اخیر با ایجاد موتاسیون های فراوان و حفظ ژن های جهش یافته مفید، توانایی هایی بیش از پیش حاصل کرده و یکی از این توانایی های به دست آمده در سالهای اخیر ایجاد ضایعه در سلولهای ارگان های حیاتی پرندگان وحشی خصوصا اردک سانان بوده است.

فراموش نکنیم که تا حدود 15 سال قبل تصور محققین و دانشمندان این حوزه بر این بود که اردک سانان وحشی صرفاً مخزن ویروس هستند و ویروس قادر به ایجاد ضایعات و علایم بیماری در آنها نیست ولیکن طی این چند سال و با گزارش کانون های متعدد بیماری و تلفات وسیع در حیات وحش این ذهنیت به کل مردود شده است.

وضعیت کشور ایران در پاندمی دوم

نخستین گزارش از سروتیپ های سهیم در پاندمی اخیر مریوط به آذر ماه 1395 یعنی 10 سال پس از کانون تالاب انزلی، این بار در استان مازندران رخ داد و عامل بیماری از کشیم ها و اردک های کاکلی تلف شده در پناهگاه حیات وحش میانکاله گزارش شد. عامل این بیماری توسط سازمان دامپزشکی کشور، سروتیپ H5N8  عنوان شد و گزارش آن به سازمان جهانی بهداشت دام OIE ارائه شد.

این ویروس در روزهای بعد از سایر زیستگاه های پرندگان مهاجر نظیر تالاب میقان اراک، تالاب مره قم و آب بندان های استان گیلان و همچنین پناهگاه حیات وحش فریدونکنار گزارش شد و بیشترین تلفات را در همه گیری سال 95 در جمعیت غازهای خاکستری مهاجر به تالاب میقان اراک شاهد بودیم که قریب به 2800 عدد از آنها در اثر ابتلا به این ویروس و درگیری بافت عصبی خصوصا مغز دچار فلجی و عدم تعادل در پرواز و نهایتا مرگ می شدند.

در این سال مرغداری هایی که عموما از سطح امنیت زیستی و همچنین امنیت قرنطینه ای پایینی برخوردار بودند درگیر بیماری شدند و این ویروس که به احتمال فراوان با حیات وحش و پرندگان مهاجر آبزی وارد کشور شده بود متعاقب مشکلات ذکر شده به مزارع صنعتی و همچنین طیور بومی انتقال یافت و تا ماهها پس از برگشت پرندگان مهاجر در بهمن واسفند ماه همان سال ما شاهد وقوع رخدادهای متعدد بیماری در سطح کشور بودیم.

ولی همیشه این آسیب صرفا از جانب حیات وحش به پرندگان صنعتی و بومی وارد نمی شود و متعاقب درگیری مزارع صنعتی و طیور روستایی و مرگ و میر وسیع در آنها و دفن غیر اصولی و غیر بهداشتی لاشه آنها و همچنین متعاقب تغذیه پرندگان لاشه خواری نظیر عقاب ها، دال ها، سارگپه، دلیجه، کلاغ و ... تعداد زیادی از جمعیت پرندگان وحشی از خانواده پرندگان شکاری (شاهین سانان) و همچنین لاشه خوارهایی نظیر کلاغ و زاغی و ... تلف خواهند شد.

بیشترین مزارع غیر مجاز و نیمه صنعتی پرورش طیور در استان اصفهان وجود دارد

آن چنان که در سال 95 گزارش های متعددی از درگیری پرندگان لاشه خوار در استانهای اصفهان و چهارمحال بختیاری ارسال شد. لازم به یادآوری است این دو استان علیرغم وجود چندین زیستگاه مهم پرندگان مهاجر نظیر تالاب چغاخور، تالاب گندمان و اکوسیستم رودخانه زاینده رود، هیچ گونه بیماری در پرندگان مهاجر مشاهده نشده بود و از طرفی هم با نگاهی به آمارهای ارائه شده توسط سازمان دامپزشکی و وزارت جهاد کشاورزی، بیشترین مزارع غیر مجاز و نیمه صنعتی پرورش طیور نظیر مزارع بوقلمون و طیور رنگی (مرغ و خروس محلی) در استان اصفهان وجود دارد که بعضا این مزارع هیچ گونه مجوزی از وزارت جهاد کشاورزی و سازمان دامپزشکی و هیچ ارگان دیگری نداشته و گاها متعاقب شیوع بیماری و بروز تلفات لاشه های آنها به صورت غیر بهداشتی و بدون نظارت متولیان بهداشت در حاشیه روستاها رها می گردند و اتفاقات ذکر شده در بالا به دنبال آن رخ داده بود.

گزارش بیماری از دریاچه خلیج فارس تهران، پارک ملی بوجاق، پارک ساعی تهران و قرنطینه پارک طبیعت باراجین قزوین

در سال 96 نیز ما شاهد افول کانون های حیات وحش علیرغم افزایش کانون های صنعتی و طیور بومی بودیم و به غیر از دو کانون دریاچه خلیج فارس تهران و پارک ملی بوجاق در استان گیلان، کانون دیگری در حیات وحش مشاهده نشد. البته دو مرکز نگهداری از حیات وحش نیز در این سال درگیر بیماری شدند که به ترتیب پارک ساعی در شهر تهران و قرنطینه پارک طبیعت باراجین قزوین بودند که با اقدامات قرنطینه ای مناسب و همکاری با دامپزشکی بیماری در این مراکز کنترل گردید. لازم به یادآوری است سروتیپ گزارش شده از تلفات پارک ملی بوجاق که در حدود 90% اردک ارده ای و 10% سایر گونه ها نظیر قو، پلیکان، فلامینگو، اردک نوک پهن، خوتکا، کاکایی و پرستوی دریایی را شامل می شد، H5N6 بود که این سروتیپ نیز تا پیش از این در هیچ کانونی از قبیل حیات وحش و صنعتی و بومی گزارش نشده بود و با اقدامات به موقع و هماهنگ محیط زیست و دامپزشکی و ایجاد قرنطینه مناسب، خوشبختانه بیماری در همان کانون اولیه کنترل شد.

تنها کانون حیات وحش امسال: مرکز نگهداری حیات وحش پردیسان

در سال 97 و تا به امروز که دوماه از فصل پاییز را سپری کرده ایم، خوشبختانه هیچگونه تلفاتی در حیات وحش کشور گزارش نشده و تنها کانون امسال متعلق به مرکز نگهداری حیات وحش پردیسان بوده ولیکن در این مرکز نیز بیماری از یک قطعه غاز اهلی تحویلی از جانب شهروندان تهرانی گزارش شده و هیچ پرنده وحشی در این مرکز و سایر مراکز و زیستگاه های مهم پرندگان آبزی سراسر کشور مبتلا به بیماری مذکور گزارش نشده است.

این در حالیست که پایش ها در سال جاری به مراتب قوی تر و منظم تر از سالهای قبل در جریان است و با تدابیر در نظر گرفته شده در کمیته ملی پیشگیری و کنترل آنفلوانزای فوق حاد پرندگان در حیات وحش کشور به میزبانی دفتر حیات وحش و آبزیان آبهای داخلی، بازدید های ماهیانه از کلیه سایت های سرشماری پرندگان هر استان در حال انجام بوده و محیط بانان و کارشناسان سراسر کشور مطابق دستورالعمل های جاری،پایش ها و اقدامات لازم را انجام داده و به محض وقوع تلفات و یا علایم بیماری در پرندگان وحشی مراتب را به شبکه های دامپزشکی و ستاد مذکور اعلام می دارند.

در موارد اخیر تلفات در حیات وحش، نظیر تلفات عقاب و سارگپه های سروستان استان فارس و همچنین تلفات سار در شهر بوکان آذربایجان غربی، نخستین اقدام انجام شده غربالگری در خصوص بیماری آنفلوانزای فوق حاد بود که در هر دو مورد تلفات، تست های آنفلوانزا منفی بود.

آخرین وضعیت بیماری در منطقه و جهان

طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت دام، آخرین وضعیت بیماری در منطقه به شرح ذیل است:

- پاکستان، 13 نوامبر، مرکز تکثیر ماکاو و باغ وحش لاهور، H5N8

- روسیه، 6 نوامبر، صنعتی و روستایی، H5N2

- ویتنام، 5 نوامبر، طیور روستایی، H5N6

- لائوس، 2 نوامبر، طیور روستایی، H5N1

- آفریقای جنوبی، 2 نوامبر، صنعتی و روستایی، H5N8

- بلغارستان، 17 اکتبر، فارم صنعتی، H5N8

- آمریکا، 12 اکتبر، فارم صنعتی، H7N3

- نیجریه، 3 اکتبر، روستایی و صنعتی، H5N1

- آلمان، 2 اکتبر، حیات وحش، H5N6

- آلمان، سپتامبر، روستایی، H5N6

- روسیه، سپتامبر، صنعتی، H5

- چین، سپتامبر، روستایی و صنعتی، H5N6

همچنین طبق آخرین گزارش سازمان جهانی بهداشت دام، آخرین کانون های بیماری در حیات وحش متعلق به سه کشور اروپایی آلمان، دانمارک و هلند است که سروتیپ H5N6  از هر سه کانون گزارش شده است یعنی همان سروتیپی که بهمن ماه گذشته از پرندگان مهاجر پارک ملی بوجاق در استان گیلان گزارش شد.

در پایان از تمام هم وطنان عزیز تقاضا داریم در صورت مواجهه با لاشه پرندگان وحشی در حاشیه تالاب ها و آبگیر ها و همچنین در زیستگاه های شهری، از هرگونه تماس و جابجایی آن خودداری کرده و مراتب را سریعا به نزدیک ترین شبکه دامپزشکی و یا ادارات محیط زیست با شماره تماس چهار رقمی 1540 اطلاع رسانی کنند.