حکیم مهر - میش مرغ (Otis tarda) یکی از بزرگ‌ترین پرندگان ایران است که از نظر حفاظتی در فهرست قرمز اتحادیه جهانی حفاظت (IUCN) در طبقه آسیب‌پذیر (VU) قرار دارد.
همچنین این‌گونه یکی از پرندگان نادر ایران محسوب می‌شود که در سال 1346 از سوی کانون شکار و صید آن زمان و سازمان حفاظت محیط‌زیست فعلی «حمایت شده» اعلام شد. ولی با وجود تمامی این اقدامات، ضروری است از شکار آن جلوگیری شود و برای حفاظت از محل‌های جوجه‌آوری آن به‌ویژه در شمال غرب کشور اقدامات جدی و فوری به عمل آید. یکی از مهم‌ترین محل‌های تجمع و زادآوری میش‌مرغ‌ها در ایران دشت‌های اطراف شهرستان بوکان است که جمعیت قابل‌توجهی از میش‌مرغ‌ها را حمایت می‌کند.
هر سال در دشت‌های سوتاو و حمامیان، 27 تا 60 قطعه، دشت ینگجه-آلبلاغ، 21 تا 25 قطعه و دشت سه کانیان نیز 10 قطعه میش‌مرغ شمارش می‌شود. به‌طور کلی، هر‌چه از شمال غربی ایران به سمت غرب می‌رویم از تعداد میش‌مرغ‌ها کاسته می‌شود؛ یعنی دشت‌های آذربایجان بیش از دشت‌های کردستان، کرمانشاه و همدان میش‌مرغ‌ها را در خود جای داده و می‌دهد.
شکار میش‌مرغ‌ها در دهه اول انقلاب و قبل از آن یکی از مهم‌ترین دلایل کاهش جمعیت این‌گونه بوده است. اغلب زیستگاه‌های این‌گونه شامل تپه ماهورهای کم ارتفاع و دشت‌های باز، به‌مزارع کشاورزی به‌خصوص به اراضی دیم کم بازده تبدیل شده است. تبدیل اراضی، این‌گونه را ناچار کرده که مزارع گندم، نخود و جو را به‌عنوان زیستگاه خود انتخاب کند. این عامل در مراحل مختلف کاشت، داشت و برداشت محصولات، یعنی در تمام مراحل کشت و زرع به پرنده استرس وارد کرده و همیشه آن را در معرض تهدید و خطر قرار می‌دهد. کاهش شدید جمعیت میش‌مرغ در اغلب زیستگاه‌های مهم آن به‌دلیل چرای بی‌رویه، تخریب پوشش گیاهی، فرسایش خاک، ناامن شدن منطقه و کاهش غذا برای این‌گونه نیز بوده است.
همچنین بروز پدیده خشکسالی در سال‌های 74 تا 80 نیز از جمله عوامل طبیعی مهم در کاهش جمعیت میش‌مرغ بوده است، زیرا در زمان خشکسالی گندمزارها و سایر مزارع از جمله مزارع نخود که محل تخم‌گذاری و تغذیه این پرنده بود، خشک شده و یا ارتفاع رویشی آنها برای انتخاب محل آشیانه‌سازی و استتار مناسب نبوده است. مسئله مهم دیگر تردد مالکین مزارع در منطقه است. این موضوع باعث رم‌کردن و فرار میش‌مرغ‌ها از لانه می‌شود. همچنین برخی افراد آگاهانه یا بدون آگاهی اقدام به جمع‌آوری تخم‌ها یا جوجه‌ها می‌کنند که این کار خسارت جبران ناپذیری به جمعیت گونه و تنوع ژنتیک آن وارد می‌کند.
زیستگاه تخریب شده میش‌مرغ‌ها
این پرنده از جمله پرندگان خشکی‌زی بوده که زیستگاه اصلی آن دشت‌های باز و اغلب بدون درخت، استپ‌ها و مراتع است. در یک بررسی در استان آذربایجان غربی، مشخص شده این‌گونه به‌دلیل تخریب زیستگاه، مزارع و کشتزارها به‌خصوص اراضی کشاورزی گندم، جو، نخود و یونجه‌زارها را به‌عنوان زیستگاه جوجه‌آوری خود انتخاب کرده و در همان زیستگاه‌ها نیز تغذیه، استراحت و زمستان‌گذرانی می‌کند. به‌دلیل خوی رمنده این پرنده که به حق از انسان فرار می‌کند، دشت‌ها و اراضی کشاورزی غیرمتمرکز، بدون مزاحمت یا مزاحمت کم را می‌پسندد.
میش‌مرغ‌ها در لانه‌سازی از مصالح خاصی استفاده نمی‌کنند، آنها معمولا دیمزارهای گندم و نخود را به‌عنوان محل آشیانه‌سازی و جوجه‌آوری انتخاب می‌کنند تا به راحتی از دید انسان و سایر عوامل مزاحم در امان باشند و جوجه‌ها به منبع اصلی تغذیه خود که گندم و نخود است دسترسی داشته باشند و در مواقع احساس خطر خود را به راحتی مخفی کنند. این پرنده به یونجه‌زارها و گندمزارها و مزارع جو که تازه درو شده باشد علاقه زیادی دارد و از نخود و حشراتی مانند ملخ‌ها، جیرجیرک‌ها و سایر حشرات نیز تغذیه می‌کند. به همین دلیل در کنترل حشرات مزارع و احتمالا انواع آفات نقش دارد.
دشت سوتاو و حمامیان: در 12 کیلومتری شمال غربی شهر بوکان و در محور بوکان به مهاباد قرار دارد. حداقل و حداکثر ارتفاع دشت به‌ترتیب1350 و 1400 متر است. این دشت به نسبت، وسیع و بدون درخت بوده که در برخی مناطق هموار و در مناطقی تپه ماهوری است.
حدود 90 درصد دشت زیرکشت گندم است و در 10 درصد باقی مانده نخود و آفتابگردان کشت می‌شود. معمولا از اوایل زمستان تا اوایل فروردین میش‌مرغ‌ها در آن دیده می‌شوند؛ زمانی که برف همه منطقه را سفید پوش کرده است. این دشت از تردد کمی برخوردار است و از مهم‌ترین زیستگاه‌های جوجه‌آوری میش‌مرغ‌ها در آذربایجان غربی است.
دشت ینگجه- آلبلاغ: در 5 کیلومتری جنوب شرقی شهر بوکان در محور بوکان به سد شهید کاظمی قرار دارد. این دشت دارای کشتزارهای یونجه، نخود و جو است. با توجه به آمار مشاهدات در 9 ماه اول سال میش‌مرغ‌ها در این دشت حضور دارند. با بارش نخستین برف سنگین زمستانی در این دشت، میش‌مرغ‌ها به مناطق دیگر مهاجرت می‌کنند.
دشت سه کانیان: این دشت در 15 کیلومتری شمال شرقی بوکان و در محور بوکان به میاندواب قرار دارد. این دشت دارای 5 روستا به نام‌های سه‌کانیان، کانی علی گرده، کانی سور، کانی قلا و ارمنی بلاغی است. این دشت نیز یکی از مناطق جوجه‌آوری میش‌مرغ‌ها محسوب می‌شود.
دشت باجوند-آزاد: وسعت زیادی دارد و از نظر توپوگرافی به‌صورت تپه ماهورهای کم‌ارتفاع بوده و بیشتر دشت به‌ویژه در اطراف روستاها تبدیل به دیمزارهای گندم شده است. محصول این دشت به‌صورت مکانیزه برداشت می‌شود. دشت باجوند-آزاد دارای 4 روستای باجوند، آزاد، قلقله و سنجاق است. حداقل و حداکثر ارتفاع این دشت 1305 و 1355 متر است که دشتی با پستی و بلندی کم محسوب می‌شود. جوجه‌آوری میش‌مرغ‌ها بارها از این دشت گزارش شده است. نکته قابل توجه آن است که از اوایل بهار تا نخستین بارش سنگین زمستانی میش‌مرغ‌ها در این دشت مشاهده می‌شوند.
دشت فسندوز: این دشت قسمتی از منطقه شکار ممنوع قره قشلاق است که از نظر تقسیمات کشوری در محدوده استان آذربایجان غربی از توابع شهرستان میاندواب است اما از نظر منطقه شکار ممنوع تحت مدیریت اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان آذربایجان شرقی است. این دشت یکی از زیستگاه‌های غنی محسوب می‌شود که میش‌مرغ‌ها اغلب طول سال در آن دیده می‌شوند. یکی از عوامل تخریب این زیستگاه احداث یک پرورشگاه ماهی به وسعت 2000 هکتار است. به‌طور کلی، تمام مناطق شکار ممنوع ایران به تخریب زیستگاه و تبدیل اراضی حساس هستند.
جلگه دریاچه ارومیه: این منطقه در حاشیه غربی دریاچه ارومیه و در 32 کیلومتری شمال شرقی شهرستان ارومیه واقع شده است. منطقه‌ای هموار و مرتعی که در مجاورت زمین‌های کشاورزی روستاهای انگنه، مرگنلر و خانشان واقع است. آمار مشاهدات این دشت هیچگاه از 6 قطعه بیشتر نبوده اما این نیز یکی از زیستگاه‌های جوجه‌آوری میش‌مرغ است.
بخش خلیفان: این دشت در جنوب مهاباد در محور مهاباد به سردشت قرار دارد. این منطقه شامل روستاهای کانی سیب، گلینان، کانی میران، خلیفان، قادر آوار و قلعه‌جوغه است. از این منطقه نیز گهگاهی تولیدمثل میش‌مرغ گزارش شده است و در 9 ماه اول سال میش‌مرغ‌ها در آن مشاهده می‌شوند.
زرینه اوباتو و دیواندره: این دشت به‌عنوان منطقه مهم پرندگان شناخته شده و 5 هزار هکتار وسعت دارد. ارتفاع آن 1800 متر است و در استان کردستان و 65 کیلومتری شمال سنندج واقع شده است. بیشتر مساحت دشت زیرکشت گندم رفته است اما در تپه ماهورها گیاه درمنه به‌عنوان گیاه غالب به چشم می‌خورد. میش‌مرغ‌ها از بهار تا پاییز در این منطقه دیده می‌شوند و گاهی نیز جوجه‌آوری می‌کنند. این منطقه علاوه بر میش‌مرغ‌ها زیستگاه درنای معمولی، کوکر شکم سیاه، کبوتر چاهی، دلیجه و سارگپه پابلند نیز محسوب می‌شود.
دشت طلسم: این منطقه با 4500 هکتار مساحت یکی از مناطق مهم پرندگان در استان کرمانشاه است. ارتفاع منطقه 1410 متر است و زمین‌های منطقه به‌عنوان چراگاه و مرتع استفاده می‌شود و بخشی از آن نیز زیرکشت حبوبات است.
در پیرامون تپه ماهورها نیز گیاه درمنه به چشم می‌خورد. دشت طلسم در 5 تا 10 کیلومتری جنوب تا جنوب شرقی روستای کرند و 70 کیلومتری غرب و جنوب غربی شهر کرمانشاه واقع شده است. این دشت علاوه بر میش‌مرغ زیستگاه عقاب طلایی، سارگپه پابلند، طرلان، سارگپه و درنای معمولی است.
دشت گز: این منطقه با 5000 هکتار مساحت یکی از مناطق مهم پرندگان در استان کردستان است. ارتفاع این منطقه 1820 متر و در شمال جاده سنندج به همدان واقع شده است.
میش‌مرغ در خاورمیانه در 3کشور سوریه، فلسطین و ایران دیده می‌شود و در ایران در استان‌های آذربایجان غربی، شرقی، کردستان و همدان پراکندگی دارد. گاهی نیز تعدادی در پاییز و زمستان در شمال شرقی کشور مشاهده می‌شوند. این‌گونه در ایران در غرب و شمال غرب ایران نظیر حاشیه «دریاچه ارومیه»، اطراف تالاب‌های «قره قشلاق»، «شورگل، یادگارلو و دورگه‌سنگی»، «گرده، قیط و میمند»، «دریاچه قوری گل»، «دریاچه قوپی»، «نوروزلو و قازانلو» در آذربایجان شرقی و غربی دیده شده است.
همچنین از مناطق «دیواندره و زرینه اوباتو»، «دشت قروه» و «دشت گز» در استان کردستان و «تالاب هشیلان» و «دشت طلسم» در استان کرمانشاه نیز گزارش شده است. میش‌مرغ‌ها در منطقه «رودجوین و کال شور»، «دشت تایباد» در استان‌های خراسان شمالی و رضوی و حاشیه «تالاب میانکاله و خلیج گرگان» در جنوب شرقی دریای خزر نیز مشاهده شده‌اند.
