«عملیات پلنگ»، مستندی درباره عملیات پیچیده طعمه‌گذاری و زنده‌گیری پلنگ ایرانی در قلب حیات‌وحش ایران

حکیم مهر: کارگردان مستند «عملیات پلنگ» می‌گوید زنده‌گیری پلنگ برای اولین بار در ایران انجام شده و پژوهش مهمی است، چرا که این حیوان «گونه چتر» به حساب می‌آید.

به گزارش حکیم مهر به نقل از تسنیم، مجموعه مستند «عملیات پلنگ» به کارگردانی نیما عسگری و تهیه‌کنندگی «فتح‌الله‌ امیری» چند مدتی است که از شبکه مستند سیما پخش می‌شود. این مستند تصاویری بکر از زنده‌گیری پلنگ ایرانی را به نمایش می‌گذارد. عملیاتی که برای اولین بار در ایران انجام شد و هدف اصلی آن شناخت رفتارهای پلنگ در قلمرو زندگی اوست. در این مجموعه، شیوه‌های زنده‌گیری و تله‌گذاری برای پلنگ برای اولین بار مستندسازی شده و به نمایش درآمده است.

این مجموعه 13 قسمت است و پایه پژوهشی آن از پایان‌نامه دکتری «محمدصادق فرهادی‌نیا» با عنوان «اکولوژی پلنگ ایرانی در شمال شرق ایران با تمرکز بر پارک ملی تندوره» برداشت شده است.

به بهانه پخش این مجموعه از شبکه مستند، گفت‌وگویی با «نیما عسگری» کارگردان این مجموعه داریم که در زیر آن را می‌خوانید:

تسنیم: می‌خواهم درباره سوژه‌ای که برای ساخت مستند انتخاب کردید، صحبت کنم. عملیاتی که به نظر می‌رسد پیچیده است و طی آن یک پلنگ زنده‌گیری می‌شود. چرا انجام چنین عملیاتی مهم است؟

زنده‌گیری پلنگ ایرانی یکی از مهم‌ترین موضوعات در حوزه حیات وحش و حفاظت از محیط زیست است. این اتفاق به افراد فعال در این عرصه کمک می‌کند تا بتوانند تحقیق و پژوهش دقیق‌تری درباره رفتار و اکولوژی پلنگ‌ها داشته باشند و شناخت‌شان نسبت به این حیوان بیشتر شود.

در ایران، اگرچه روی موضوع زنده‌گیری یوزپلنگ و پلنگ کارهایی در گذشته انجام شده، اما تجربه محدودی بوده که حتی می‌توان گفت به نوعی با شکست نیز مواجه شده است. خاطرم هست در این تجربه، یک یوزپلنگ که زنده‌گیری شده بود، تلف شد.

برای اولین بار بود که کاری با این وسعت در ایران انجام می‌شد و بنده همراه با فتح الله امیری تصمیم گرفتیم همراه با تیم دکتر فرهادی‌نیا، از مراحل مختلف این اتفاق، مستند بسازیم که خروجی آن فیلم مجموعه «عملیات پلنگ» شد. این پروژه برآمده از رساله دکتری آقای فرهادی‌نیا بود که البته در ابتدا قرار بود در گلستان انجام شود، اما بعداً به پارک ملی تندوره در خراسان رضوی منتقل شد.

انتقال این پروژه از گلستان به پارک ملی تندوره چند دلیل عمده داشت؛ اولاً این پارک از تنوع جانوری بسیار خوبی برخوردار است؛ به ویژه آنکه همسایه ترکمنستان است, در امتداد کوه‌های کپه داغ قرار گرفته و از تنوع گونه‌ای بالایی برخوردار است. از سویی دیگر، طعمه‌هایی که بتوان از آنها برای زنده‌گیری پلنگ استفاده کرد، بسیار زیاد است. همان‌طور که در مستند دیدید در این پژوهش از روش تله کابلی یا سیمی که به نوعی بهترین و ایمن‌ترین روش برای زنده‌گیری پلنگ است، استفاده شد. در این روش لازم است که طعمه‌ای برای پلنگ در کنار تله قرار داده شود تا بتوان او  را زنده‌گیری کرد.

در این پژوهش از روش تله کابلی یا سیمی که به نوعی بهترین و ایمن‌ترین روش برای زنده‌گیری پلنگ است، استفاده شد. در این روش باید طعمه‌ای برای پلنگ در کنار تله قرار داده شود تا بتوان او را زنده‌گیری کرد.

- طعمه‌گذاری‌ها چگونه است؟

خیلی وقت‌ها به دلیل برخورد ماشین‌هایی که در جاده‌های اطراف تردد می‌کنند با حیوانات، آنها جانشان را از دست می‌دهند. محیط‌بانان این لاشه‌ها را جمع‌آوری کرده، به دامپزشکی می‌فرستند و اگر سالم باشند، آنها را به عنوان طعمه برای زنده‌گیری پلنگ‌ها استفاده می‌کنند.

از نظر علمی، گفته می‌شود که پلنگ‌ها ویژوال هانتر (visual Hunter) هستند؛ یعنی عمدتاً از طریق بینایی می‌توانند طعمه را پیدا کنند. بنابراین طعمه‌گذاری برای پلنگ بسیار مهم است؛ این طعمه باید به‌گونه‌ای گذاشته شود که حیوان بتواند آن را ببیند.

- چرا حفاظت از پلنگ مهم است، در حالی که جزء گونه‌های در حال انقراض هم به شمار نمی‌رود؟‌

دقت کنید که پلنگ یک گونه چتر است؛ گونه چتر آنهایی‌اند که در صورت محافظت از آنها  می‌توانید از تمام گونه‌های زیرمجموعه آن در یک چرخه اکوسیستم نیز حفاظت کنید در اصل چتری برای تمام گونه‌ها هستند. بنابراین گونه بسیار مهمی است و باید از آن به خوبی حفاظت کرد. اولین گام برای حفاظت از چنین حیوانی این است که از  رفتارهایش اطلاعات دقیق داشته باشید. همان‌طور که می‌دانید پلنگ حیوانی شبگرد و نسبتاً مرموز است. شاید بتوان رفتار برخی حیوانات دیگر را با دیدن مستقیم در طول روز متوجه شد، اما این اتفاق برای پلنگ مقدور نیست و یکی از راه‌های بررسی رفتار پلنگ، زنده‌گیری و نصب قلاده است.

 با نصب این قلاده‌های جی‌پی‌اس دار می‌توان به صورت مرتب از رفتار و اکولوژی حیوان، داده دریافت کرد که این داده‌ها اطلاعات زیادی را در اختیار ما می‌گذارد.

مثلاً طی همین عملیات زنده‌گیری که در مستند به تصویر کشیده شده، به اطلاعات جالب و جدیدی دست پیدا کردیم. تاکنون نمی‌دانستیم زمانی که پلنگ پیر می‌شود و دندان‌هایش شروع به کوتاه‌شدن می‌کند، بیشتر به سمت روستاهای اطراف رفته و خوراکش از قوچ، میش و کل بز به دام‌های اهلی و سگ‌های ولگرد تبدیل می‌شود. خورده شدن سگ‌ها توسط پلنگ برای آنها خطرناک است، چرا که یک بیماری مشترک بین پلنگ و سگ‌ها به نام «دیستمپر» وجود دارد. زمانی که پلنگ به این بیماری مبتلا شود، مشکلات عصبی و معمولاً حالت گیجی پیدا کرده و رفتارهایی غیر طبیعی از خودش نشان می‌دهد.

حتماً برخی فیلم‌هایی را دیده‌اید که انسان به پلنگ نزدیک شده، اما او هیچ واکنشی از خود نشان نمی‌دهد. این اتفاق به دلیل مبتلا شدن او به همین بیماری است. یکی از موارد دیگری که ما از طریق عملیات زنده‌گیری متوجه شدیم، قلمرو حیوان است. برای مثال، پلنگی داشتیم که به ترکمنستان می‌رفت و دوباره به ایران برمی‌گشت!

تاکنون نمی‌دانستیم زمانی که پلنگ پیر می‌شود و دندان‌هایش شروع به کوتاه‌شدن می‌کند، بیشتر به سمت روستاهای اطراف رفته و خوراکش از قوچ، میش و کل بز به دام‌های اهلی و سگ‌های ولگرد تبدیل می‌شود.

مواردی که اشاره کردم، بخشی از اطلاعاتی است که از زیست پلنگ‌ها دریافت می‌شود و موارد بسیار زیاد دیگری هم وجود دارد که کارشناسان را بیشتر راهنمایی می‌کند.

- کل این فرآیند زنده‌گیری توسط نیروهای متخصص ایرانی انجام می‌شود؟

بله؛ کل فرآیند زنده‌گیری توسط تیم ایرانی و زیرنظر آقای دکتر محمدصادق فرهادی‌نیا انجام شد؛ خاطرم هست یک تیم هلندی درخواست کرد که برای ثبت این اتفاق به ایران بیاید و در قسمت هشتم و نهم، دیدید که به ایران آمدند و از این اتفاق یک فیلم مستند ساختند.

دقت کنید تا پیش از این، زنده‌گیری پلنگ در ایران انجام نشده بود. برهمین اساس، طبیعی بود که عده‌ای با این کار مخالفت کنند، چون برای آنها امر ناآشنایی بود. به نظرم این روش در آینده حتماً در ایران ادامه خواهد داشت و به حفاظت از گونه‌های متنوع جانوری کمک خواهد کرد. هم‌اکنون در پارک تندوره وضعیت بسیاری از گونه‌های جانوری بهبود داشته است.

- به نظر می‌رسد ساخت مستند «عملیات پلنگ» با دیگر فیلم‌هایی که همراه با فتح الله امیری تجربه کردید، تفاوت‌های قابل توجهی دارد.

خیلی موافق این موضوع نیستم؛ سبک کار ما انسان محور است و همواره در مستندهای خود سعی می‌کنیم تعامل بین انسان و طبیعت را نشان بدهیم. برای مثال سراغ سوژه‌هایی می‌رویم که انسان را در امر حفاظت دخیل نشان می‌دهد. ما دغدغه‌های زیست محیطی داریم و بخشی از این دغدغه‌ها به انسان‌ها نیز برمی‌گردد؛ انسان است که در طبیعت دست می‌برد و زمینه را برای انقراض گونه‌های جانوری فراهم می‌کند. همچنین این انسان است که می‌تواند گونه‌ای را از لبه انقراض نجات دهد. در مستند «عملیات پلنگ» نیز همین‌طور بود و ما انسان را در طبیعت دخیل می‌دانستیم.

مهم‌ترین تفاوت این مستند با تجربه‌های قبلی ما سخت‌تر بودن فرآیند تولید بود. دوربین‌های ما لحظه به لحظه باید روشن می‌بود تا بتوانیم همراه با تیم زنده‌گیری همراه شویم. باید آنتن‌ها را هر دو ساعت به دو ساعت چک می‌کردیم و در نتیجه خواب‌مان کمتر بود. جالب است بدانید از هر 50 باری که صدای تله درمی‌آمد، تنها یکبار پلنگ به دام می‌افتاد.

دلیل این موضوع این است که پلنگ به راحتی سراغ طعمه نمی‌آید، چرا که خودش آن را شکار نکرده است و طعمه را از آن خود نمی‌داند. علاوه بر این اشاره کردم که پلنگ‌ها بیشتر براساس بینایی طعمه خود را پیدا می‌کنند. چند روز طول می‌کشد تا طعمه را ببیند و سراغش بیاید. در همین فاصله زمانی خیلی از حیوانات دیگر مثل عقاب، گرگ و ... سراغ آن طعمه می‌آیند.

بنابراین بلافاصله بعد از اینکه زنگ تله به صدا درمی‌آمد، باید خودمان را به او می‌رساندیم، چرا که اگر حیوان بیش از حد در تله بماند، آسیب جدی می‌بیند.

- هزینه‌های ساخت مستند حیات وحش در سال‌های اخیر افزایش چشمگیری داشته است. مستندسازان فعال در این عرصه از پایین‌ بودن حق پخش‌های تلویزیون در این زمینه گله‌مندند. نظر شما در این زمینه چیست؟

واقعاً حق پخش‌ها در برابر هزینه‌های تولید مستند حیات وحش ناچیز است؛ به ویژه با تورمی که در قیمت دلار رخ داده، اوضاع بسیار بدتر شده است. تمام تجهیزات ما و هزینه‌های تعمیرات ما دلاری است، اما درآمد ما ریالی است. البته شاید تلویزیون هم در این زمینه محدودیتی برای حق پخش داشته باشد ولی باید قیمت تمام شده مستندهای حیات وحش را هم درنظر گرفت.

به نظرم باید فکری برای ساخت مستندهای حیات وحش شود‌، چرا که اگر این روند ادامه پیدا کند، شاید مستندسازی محیط زیست، آرام آرام کمرنگ شود و مستندسازان این عرصه به سمت و سوی فعالیت‌های دیگر بروند.