کد خبر: ۴۹۷۹۸
 

تاریخچه مختصر ویروس­های H5 آسیایی در جهان و ایران (پیدایش، گسترش و تغییر مستمر)

دکتر عبدالحمید شوشتری1- دکتر محمد حسین فلاح1

1- بخش بیماری های ویروسی طیور – موسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازی – سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی

خلاصه

در اواخر قرن بیستم پیدایش ویروس­های H5N1آنفولاآنزای طیور در آسیای جنوب شرقی، با توانایی ایجاد طغیان­های فرآوانو پیایی در طیور و همچنین آلودگی­های پراکنده در انسان موجب نگرانی گسترده­ای شد. در حقیقت قابلیت ایجاد بیماری این ویروس­ها به طور همزمان هم در طیور و هم در انسان، نشان­دهنده ویژگی زئونوتیک این ویروس بود. تغییر چشمگیریدر طیف میزبانی و قابلیت­های ویروس­های H5N1آسیایینسبت به شناختی که ازاپیدمیولوژی آنفولانزای طیور در سال­های گذشته وجود داشت به همین دلیل پیدایش این ویروس­ها، ظهور بزرگترین تهدید برای سلامت حیوانات و همچنین سلامت جامعه انسانی است که بشر تاکنون با آن مواجه شده است تلقی گردید.

در نوشته پیش رو ایجاد، ظهور، انتشار و تغییر و تحول(فرگشت) ویروس­های بسیار بیماری­زای H5  با منشا آسیایی در طول  بیش از دو دهه مورد بررسی قرار گرفت. همچنین شرایط موثر بر هر کدام از این چهار عنوان توصیف شده است. نام­گذاری این ویروس­های نوپدید در ابتدا براساس هر هشت قطعه ژنی( ژنوتیپ ) انجام شد. با ظهور وضعیت پیچیده در نام­گذاری به علت نوترکیبی و تبادل ژنی و ظهور ژنوتیپ­های متعدد سیستم نام­گذاریتغییر کرد. نام­گذاری جدید فقط براساس ژن H5و تغییرات آن (clade)  صورت گرفت .در  طی هر دوره رخدادهای ورود این ویروس به کشور مان در سال­های 2006، 2010 و 2015 -2017 نیز مورد بررسی قرار گرفته و زمینه­هائی که باعث تسهیل چرخش و گسترش ویروس­های تحول ویروس­های بسیار بیماری­زای H5به اختصار بیان شده است.

پیدایش، گوناگونی و انتشار ویروس H5N1 در چین (1996-2002)

اولین موج طغیان ویروس­های­H5N1­در سال­های 1997/1996 در جنوب چین و هنگ­کنگ گزارش شد. ویروس Goose/Guangdong/1/96 (Gs/Gd/96)جدا شده از غازهای بیمار در جنوب چین در تابستان و پاییز 1996, به عنوان منشاء اصلی ویروس آسیایی H5N1در حال گردش جاری شناخته شد.این پدیده پیشگام یک رویداد بزرگ panzooticبود که تابیش از دو دهه طول کشیده است.

وقوع مواردجدی ویروس­های H5N1  در آسیا در طیور و انسان در ابتدای 1997 در هنگ­کنگ مشاهده شد. افزایش موارد انسانی در اواخر 1997، همزمان با آلودگی پرندگان آشکارا نشان از پیدایش یک ویروسمتفاوت آنفلوانزای پرندگان بود. افراد مبتلا سابقه مراجعه به بازارهای طیور زنده( یک هفته قبل از شروع بیماری) داشتند. عامل بیماری (HongKong/156/97 ) به عنوان یک ویروس آسیایی نوترکیب H5N1که ژن هموگلوتینین رااز ویروس­های­Gs/Gd-like بدست آورده شناسایی شد. احتمالا از بازآرایی بین ویروس­های: H5N1(Gs/Gd/96)  و H9N2(Quail/HK/G1/97)  و H6N1(teal/HK/W312/97)  منجر به ایجاد ویروس­های A/HK/156/97  شده بود که توانایی ایجاد بیماری همزمان در طیور و انسان داشتند.

با وجود حذف گسترده بازارهای طیور هنگ کنگ، این ویروس­ها به گردش خود در پرندگان در جنوب چین ادامه داده  به علت نوترکیبی با ویروس­های H9N2  طیور و دیگر ویروس­های ناشناخته در گونه­های اردک اهلی ژنوتیپ­های مختلفی (مانندV, W, X, X2, X3, Z  وZ+ ) در اردک­های اهلی شناسایی شد. جدایه­های ویروس­های­H5N1Gs/Gd/96-like  بین سال­های 2000 تا 2002 از اردک­های اهلی به ظاهر سالم در جنوب چین جدا شدند. مطالعات تجربی نشان داد که اردک­هایآلوده شده بصورت بالینی،توانستند تا 17 روز ویروس را از طریق مدفوع پخش کنند. این یافته نشان داد که عفونت در اردک­های اهلی میتوانند میزان آلودگی بالایی در محیط ایجاد کرده و منبع مهمی­آلودگی برای مرغ­ها و دیگر پرندگان باشند.بعد از سال 2003، تنها ژنوتیپ Z  در آسیای جنوب شرقی غالب شد که این مسئله بیانگر قدرت بقای کافی و قدرت رقابتی این ژنوتیپ بود.

گسترش ویروس­های H5N1به شرق و جنوب شرقی آسیا (2003 و 2004)

اولین آلودگی ویروس­هایH5N1خارج از هنگ کنگ، در سال 2003 در جمهوری کره به صورت تحت بالینی دراردک­ها مشاهده شد. در طی دسامبر­2003-فوریه 2004، وقوعH5N1در طیور کامبوج، چین، اندونزی، ژاپن، لائوس، کره­ی جنوبی، تایلند و ویتنام گزارش شد. شناسایی سریع و بالا بودن سطح فعالیت دامپزشکی، ابزار اصلی اقدامات پیشگیرانه در مقابله با ویروس بودند. نوع ویروس در اندونزی (subclade 2.1 ) با تایلند، ویتنام، لائوس، کامبوج و مالزی (clade1 ) و نیز ژاپن و کره جنوبی (subclade 2.5 ) متفاوت بود. با این همه در چین چندین ژنوتیپ از ویروسH5N1 در یک ایالت گزارش شده بود.عدم موفقیت در ریشه­کنی به علت ظرفیت محدود سازمان­های دامپزشکی، کوتاهی در گزارش بیماری, وجود عفونت گسترده در مزارع ضعیف از لحاظ ایمنی زیستی، داد و ستد گسترده طیور مثل فروش پرنده در بازارهای غیرقانونی پرندگان زنده، بقای پنهانی ویروس در پرندگان آبزی و مشکلات در انجام فعالیت  مناسب کنترلی بود.

مورداندونزی از موارد جالب بود که تنها یکورود، منجر به اندمیک شدن clade 2.1  شد. با ادامه تغییر و تحولویروس­های clade 2.1.3.2  ایجاد شده نهایتاً غالب شدند.استفاده از واکسن در مقیاس وسیع به عنوان اقدام کنترل برای مدیریت وضع آنزوتیک، ممکن است فرصتی برای ظهور ویروس­های متفاوت از لحاظ آنتی­ژنیکی clade 2.3.2.1 در اندونزی بوجود آورده باشد.

کاوش­های ژنتیکی ارتباط پیدمیولوژیک این طغیان­هانشان دادندکه  معمولا پساز یک یا چند ورود ویروسرخ دادند. کوچ پرندگان مهاجر به عنوان یک فاکتور کمکی مهم در گسترش H5N1  در آسیای جنوب شرقی و آسیای شرقی به شمار می­رود. حضور اردک­های آزاد و خانگی، یا مزارع اردک با امنیت زیستی پایین، به عنوان یک فاکتور خطر اصلی برای شیوع H5N1  در ویتنام و تایلند شناخته شدند. ویروس­های H5N1 آسیایی طی سال­های 1996 تا 2004 تنوع ژنتیکی قابل توجهی را تجربه کردند. آنالیز فیلوژنتیک ویروس­های جاری نشان داد که  این تنوع طی مدت زمان نسبتاً کوتاهی اتفاق افتاد که این نشانگر فرصت وسیع تکثیر مکرر ویروس بود. تصور می­شود که احتمالاً چرخه­های مداوم عفونت، و به احتمال قوی در میزبان­های فاقد علائم بیماری، نقش مهمی در ایجاد و پایداری این گوناگونی­ها و تنوع  ویروس­ها داشته است.

ظهور Subclade 2.2 دودمان Qinghai در 2005:

 گسترش به سمت غرب (اروپا، خاور میانه و آفریقا)

از ماه می 2005 به بعد، نوع جدیدی از ویروس­هایH5N1آسیایی (دودمان Qinghai )باعث بیماری در پرندگان مهاجراطراف دریاچه­ی Qinghai  در ایالت Qinghai  درشمال غربی چین شد. این پدیده تغییر قابل توجه در اکولوژی ویروس­ها بسیار بیماری­زابود.دریاچه­ی Qinghai  محل تکثیر مهمی برای پرندگان آبزی مهاجر در مسیرهای کوچ آسیای مرکزی و آسیای شرقی و آسیایی-استرالیایی می­باشد. با توجه به نتایج آنالیز ژنتیکی این ویروس­هابعنوان clade2.2طبقه­بندی شدند.  

ویروس­های subclade 2.2  متعاقباً در پرندگان وحشی و طیوراهلی در روسیه، قزاقستان و مغولستان شناسایی شدند. طی هفت ماه (اواخر 2005 و اوایل 2006) ویروس­های دودمانQinghai (Clade 2.2 ) به سمت غرب، به شبه قاره­ی هند، مغولستان، سیبری، آسیای مرکزی، خاورمیانه، اروپا و آفریقای شرقی و غربی انتقال یافتند و طیف نسبتاً وسیعی از میز بان­ها از جمله انسان را آلوده کردند. با گسترس این ویروس­ها به سمت غرب کشورهایی مثل میانمار، پاکستان، هند، افغانستان، عراق، ایران، اردن و فلسطین آلوده شدند. این آلودگی از ترکیه و رومانی به طور گسترده گزارش شد. عفونت در ترکیه با محدودیت جنبش و اقدامات قرنطینه کنترل شد. ولی در رومانی، عفونت طی اکتبر 2005 و ژوئن 2006 بین طیور روستایی گسترش یافت.

در ایران اولین گزارش آنفلوانزای فوق حاد تحت تیپ H5N1  در اوایل2006 (14 بهمن 1384)در قوها در تالاب انزلی گزارش شد. این طغیان همزمان با فاز گسترش ویروس به سمت غرببه کشورهای هند و پاکستان و بخشی از آفریقا بود. در این طغیان تعداد 153 قو تلف شد.این ویروس متعلق به clade 2.2  و بسیار نزدیک به ویروس­های شرق آسیا بود. گسترش سریع و وسیع آلودگی نشانگر نقش قابل توجه پرندگان مهاجر در انتشار ویروس­های آسیایی H5N1  بود. در واقع ارتباط نزدیکی از نظر زمان و مساحت، بین گسترش رو به غرب ویروس­های دودمانQinghai و کوچ سالانهی پرندگان وجود داشت.

در آفریقا، آلودگی اولیاز نیجریه و به دنبال آن عفونت در مصر، سودان و جیبوتی شناسایی شد.سپس آلودگی به دیگر کشورهای غرب آفریقا من جمله نیجر، بورکینا فاسوو ....گسترش یافت. از زمان ورود ویروس به مصر در سال 2006و آلودگیگسترده طیور خانگی و تجاری وآلودگی در انسان صورت پراکنده اتفاق افتاد. به استثناء مصر و نیجریه، آلودگی دردیگر کشورهای گذرا بود. پس از ورود در 2006 به مصر, این ویروس­هادرجات متفاوتی از دگرگونی را نشان دادند. به نظر می­رسد جدایی جغرافیایی از دیگر مخازن ویروس، تکتیربالای ویروس در ماکیان و فشار ایمنی در نتیجه­ی واکسیناسیون این دگرگونی و تنوع را افزایش داد.

ظهور ویروس­های­clade 2.3.2.1 (2013-2008)همزمان با تنوع وگسترش بیشتر به سمت غرب (2013-2015)

اولین ویروس­های clade 2.3.2.1  در2004و 2005 در چین شناسایی شدند. از سال 2007، بیماری و عفونت در طیور و انسان توسط این ویروس­های نوپدید افزایش یافت.در 2009، پایش اطراف دریاچه­ی Qinghaiحاکی ازغالب شدن ویروس­های clade 2.3.2  بود. در آوریل 2008، در ژاپن و کره­ی جنوبی، عفونت با ویروس­های clade 2.3.2.1  را به ترتیب در پرندگان وحشی و ماکیان (طغیان­های شدید) گزارش شد. ازاواخر2010 تا مارس 2011، آلودگی به این ویروس­ها در ژاپن و کره جنوبی به سرعت تبدیل به اپیدمی در پرندگان وحشی و طیور صنعتی شد.اینویروس­های از پرندگان آبزی مهاجر بین 2009 تا 2011 در چین، مغولستان، روسیه و هنگ­کنگ گزارش شد. از سال 2009، ویروس­های clade 2.3.2.1  به سه subclade2.3.2.1a ،  2.3.2.1bو 2.3.2.1c طبقه­بندی شدند. این ویروس­ها احتمالاً در ماه مارس 2009 به اروپاوارد شدند.

در ایران دوّمین طغیان مجدداً ناشی از تحت تیپ H5N1 در سال 2011 (1389)  اردک­های اهلی نابالغ(حدوداً دو هفتگی) و مرغ­های بالغ در روستای بالازرین کلای شهرستان جویبار استان مازندران گزارش گردید. در این طغیان تعدادی از واحدهای صنعتی و طیور بومی درگیر شدند. آلودگی تا سال 1390 در کشور استمرار یافت. آنالیز ژنی بیانگر تعلق ویروس­ها به clade 2.3.2.1بوده که بعداً 2.3.2.1c نامیده شدند.

واکسیناسیون یک جزء کلیدی در کنترل H5N1 در چین، ویتنام و مصر است. با این وجود، به نظر می­رسد چنین راهکارهایی منجر به نتایجی غیرقابل پیش­بینی می­شوند. میزان تغییرو تحول ویروس به صورت کلی در ویروس­های کشورهایاستفاده کننده از واکسن (برای کنترل) بالاتر بودند. علاوه بر این، احتمالاً فشار انتخابی تحت تاثیر واکسیناسیون، اکولوژی ویروسی را در کشورهایی که در مسیرهای کوچ پرندگان قرار دارند، تحت تاثیر قرار می­دهد.

در سال 2014 وجود و گسترش ویروس­های clade 2.3.2.1c  در بیش از 11 کشورمانند بنگلادش، کامبوج، چین، هند، اندونزی، لائوس، ویتنام، مصر و نیجریه گزارش شد.در سال 2015، clade 2.3.2.1a  در پرندگان بنگلادش، بوتان و اندونزی شناسایی شدنددر مسیرهای مهاجرتی به غرب، بین آسیا و اروپا، ویروس­های clade 2.3.2.1c در اوایل سال 2015 در میزبان­های مختلف در بلغارستان و رومانی، ایران، قزاقستان، روسیه و ترکیه شناسایی شدند.

سومین ورود ویروس­های آنفلوآنزا تحت تیپ H5N1  به ایراندر سال 2015 (1394) و مجدداً ناشی از طیور بومی روستای نوگردن شهرستان آمل استان مازندران گزارش گردید (OIE, 2015b ).با این­که این ویروس­ها متعلق به  2.3.2.1c بود ولی نسبت به ویروس­های وارد شده در سال 2009 به ایران در خوشه جداگانه­ای قرار گرفته و ارتباط مستقیمی با آنها نداشتند.

ظهور ویروس­هایclade 2.3.4.4 (2008) با نورامینیدازهای گوناگون و گسترش به آن سوی آسیا و اروپا و (2017-2013)

سازگاری ژن H5  آسیایی با دیگر انواع ژن NAباردیابیH5N5  و H5N8  در بازارهای طیوردر چین در سال­های 2010-2008، مشخص شد. پس از آن ویروس­های نوترکیب H5N2 ، H5N3 ،H5N6  و H5N8  در طول سال 2010 گزارش شدند. در واقع، ظهور الگوهای جدید ترکیب در ژن های HA  و NA  با ظهور نوعی جدید پروتئین همآگلوتینینبه نامclade 2.3.4.4 در ارتباط بود. این ویروس­های 2.3.4.4clade  از آن هنگام به چهار گروه ژنتیکی جدا از هم شاملA  , B  ,C  و D  تنوع پیدا کردند. این ویروس­ها از سال 2014 و بواسطه پرندگان مهاجر آبزی بسرعت گسترش پیدا کردند ضمن اینکه طی پدیده تبادل ژن و نوترکیبی با ویروس­های با حدّت پائین موجود تنوع زیادی جاصل نمودند. در بین سال­های 2014 و 2015 ویروس­های گروه Aتحت تیپ H5N8 باعث طغیان­های گسترده در آسیا (چین، لائوس، ویتنام) اروپا (آلمان، هلند، انگلستان، ایتالیا) و امریکای شمالی (کانادا و آمریکا)شد. در بین سال­های 2016 و 2017  ویروس­هایگروه  Bتحت تیپ H5N8  باعث طغیان­هائی در آسیا, اروپا و آفریقا شدند. در زمستان 2016-2017 ویروس­هایگروه C تحت تیپ H5N6  باعث طغیان­های متعدد در در ژاپن و کره شدند. ویروس­هایگروه Dبه صورت تحت تیپ H5N6  در چین و ویتنام باعث طغیان­های متعدد شدند این ویروس­ها نسبت به ویروس­های H5N1 قبلی بیماری­زائی بسیار گسترده­تری در انواع مختلف  پرندگان داشتند.

تاکنون H5N6  تنها تحت تیپ بین ویروس­های Clade 2.3.4.4  در انسان ایجاد آلودگی کرده است.به طور کلی، با وجود قدرت بالای بیماری­زایی در مرغ و بوقلمون، ویروس­های جدید H5Nx  بیماریزایی پایین و متوسط را در پستانداران داشتند. با توجه به گردش در پرندگان وحشی وشیوع گسترده در طیور تجاری و گله­های خانگی، احتمال مواجهه با انسان افزایش می­یابد. هرمواجهه فرصتی برای تغییر این ویروس­ها و سازگار شدن به انسان بوده که پتانسیل پاندمی H5 را افزایش می­دهد.

با شناسایی این ویروس در پرندگان در اطراف دریاچه نورلیک در روسیه در شهریورماه سال 1395(2016) ویروس H5N8،  سازمان FAO در گزارشی ضمن بررسی وضعیت ویروس، به تمامی کشورهایموجود در مسیر مهاجرت پاییزه پرندگان مهاجر,در خصوص ورود ویروس و تبعات ناشی از آن هشدار داد.

در ایران 28آبان 1395(2016)گزارش تلفات در یک مرغداری تخمگذار از ملارد (استان تهران)دریافت شد. در همان روز گزارش از تلفات در یک مرغداری دیگر در همان منطقه دریافت شد. بزودی مشخص شد که عامل آلودگی ویروس آنفلوآنزای H5N8 ،clade 2.3.4.4 بود. این اولین ورود این ویروس به کشور بود. شناسائی ویروس در مرکز کشور نشان از یک خلاء بزرگ در ردیابی در نقاط حیاتی ورود ویروس به کشور مانند استان­های شمالی بود. مشاهدات بعدی نشان داد که آلودگی در سطح گسترده در پرندگان آبزی وحشی استان مازندران وجود داشت.

همزمان طغیان دیگری در تالاب میقان شهرستان اراک استان مرکزی گزارش شدکه باعثتلفات حدود 6000 غاز وحشی شد.با این­که این ویروس نیز ویروس آنفلوآنزای H5N8clade 2.3.4.4 بودند, اما در بررسی­های فیلوژنیک در خوشه­ای جداگانه­اینسبت به آنچه در تهران و شمال شناسائی شده بود قرار گرفت. این بدان معنی است که ورود این ویروس­ها به کشور احتمالاً از بیش از یک پنجره اتفاق افتاده بود. این ویروس­ها طغیان­های وسیعی در سال­های 95 (2016)و  در سال 1397 (2017) و به مقدار کمتری در سال 1397 (2018)در نقاط مختلف کشور ایجاد کردند.علاوه برماکیان،  گونه­های متعدد دیگری مانند شترمرغ، کلاغ, بلدرچین, عقاب, اردک و قو نیز به این ویروس­ها آلوده شدند.

بحث و نتیجه­گیری:

از زمان ورود و شناسایی اولین ویروس­های آنفلوآنزای فوق حاد به کشور (1384) تاکنون حدود­ 14 سال گذشته است. همانطور که بیان شد از هنگام حرکت امواج این ویروس­های نو ظهور توسط پرندگان مهاجر از آسیای جنوب شرقی به طرف غرب (شامل آسیای مرکزی, خاورمیانه, آفریقا و اروپا), کشور ما نیز ورود این ویروس­ها( بنا به نوع ویروس غالب در هر موج) را تجربه کرد. متأسفانه هرگاه ویروس­ها وارد کشور شدند به علت وجود شرایط مناسب از جمله، تراکم بالای طیور بومی در مناطق ورودی پرندگان مهاجر (استان­های شمالی و به خصوص مازندران)، تماس مستقیم بین طیور وحشی و بومی، بازارهای فروش پرندگان مهاجر، سیستم­های نگهداری و داد و ستد پرندگان و ضعف­های ساختاری در صنعت طیور به خصوص تراکم بالا­و بلاخره سطح پایین امنیت زیستی، آلودگی تقریباً به سادگی به دیگر مناطق گسترش پیدا کرده است. نتیجه گسترش بیماری، معضلات اقتصادی و اجتماعی فراوانی در کشور تجربه شده است.

 کنترل بیماری در سطوح مختلف دارای مشکلات اساسی است. ورود ویروس به کشور (پرندگان مهاجر), نفوذ و گسترش ویروس به طیور روستایی و بازارها( بعنوان قوه محرکه حرکت ویروس در سراسر کشور) و بالاخره گسترش آلودگی به و در سطح واحدهای صنعتی هر یک نیازمند برنامه­ریزی برای کنترل می­باشد. به همین منظور ضروری است تا از مشکلات موجود در هر سطح و نیز  اقدامات مورد نیاز لیستی جزء  به جزء  تهیه کرد که این بررسی­­های دقیق تا حدود زیادی تا آنجا که مؤلفین اطلاع دارند تهیه شده است. برای کنترل بیماری ضروری است براساس مشکلات شناسایی شده در هر مرحله برنامه­ریزی نموده و نسبت به اجرای آنها با هماهنگی تمامی دستگاه­های ذیربط و تهیه تمامی امکانات و زیرساخت­های لازم اقدام نمود. علاوه بر آن ضروری است این برنامه­ها در طی زمان و بنا به هر موقعیت جغرافیایی تغییر کند.

از طرفی باید در نظر داشت هرگونه کوتاهی از اصول لازم کنترل به علت مصلحت قسمتی از صنعت و دست اندرکاران آن نهایتاً خسارات جبران ناپذیری را به کل صنعت وارد خواهد کرد. از جمله مهمترین این نکات بحث بازارهای زنده فروشی پرندگان می­باشد که در نظر گرفتن نظام و چرخه صنعت بدون تعیین و نقش و جایگاه بازارهای زنده فروشی و مرغ­های روستایی (در یک ارتباط متقابل پیوسته) نیز کوته­نگری دیگری است.

 

نظر شما
ادامه