عوارض و مخاطرات بهداشتی ناشی از خشکسالی در دام‌های نواحی درگیر - دکتر محسن مشکوة

در ادامه مباحث مطرح شده توسط جناب آقای دکتر نادعلیان استاد ارجمند

عوارض و مخاطرات بهداشتی ناشی از خشکسالی در دام های نواحی درگیر

دکتر محسن مشکوة

۱- مقدمه:

سالهاست كه شاهد رخداد كم آبی و خشكسالی در بسیاری از مناطق كشور می باشیم و بخش کشاورزی، كشاورزان و دامداران به ویژه دامداران عشایری و روستایی بیش از همه دچار مشكل شده اند. کمیت و کیفیت آب در دسترس دام در تامین بهداشت دام و تولید فرآورده های دامی نقش اساسی دارد. به هنگام خشكسالی کمبود آب سالم و در دسترس و تغذیه نامناسب، سلامت دام را تهدید می كند.

کاهش مشكلات و عوارض دوره خشكسالی نیازمند نگاه مدیریتی خاص خود می باشد که دامداران کم و بیش با بخشی از این نگاه مدیریتی آشنا هستند. در نواحی درگیرخشكسالی، مدیریت تغذیه از اهمیت خاصی برخوردار می گردد. كاهش تعداد دام و انتقال آن ها به مكان هایی كه امكان تغذیه مناسب وجود دارد و یا اعزام دام هایی که خوراک کافی و مناسب ندارند به کشتارگاه، اولین استراتژی مقابله با خشكسالی است تا دام هایی كه در نواحی درگیر خشكسالی باقی می مانند با میزان آب و خوراک موجود، از وضعیت مناسبتری برخوردار شوند. اشتباه بزرگ این است كه تعداد زیادی دام را به صورت گرسنه یا نیمه گرسنه نگهداری نمود.

۲- پیامدها و عوارض دوره خشكسالی:

1-۲- عوارض سوء تغذیه به صورت کمبودها و اختلالات متابولیکی به ویژه در دوره های رشد، بارداری و شیرواری بیشتر نمایان می شود .

2-۲- استرس ناشی از سوء تغذیه وگرما به صورت فراوانی بیماری های عفونی که در صورت شدت و مدت استمرار تا فلج شدن سه سیستم عصبی، آندوکرینی و ایمنی می تواند زمینه مساعدی را برای بروز و شیوع انواع بیماری ها فراهم آورد. 

3-۲- حساسیت نسبت به بیماری های انگلی اعم از انگل های داخلی نظیر نماتودها، سستودها و ترماتودها و انگل های خارجی نظیر کنه ها (خونخواری و انتقال بیماری هایی چون تیلریوز، بابزیوز و آناپلاسموز)، شپش ها (خونخواری)، مگس ها (مگس های مولد میاز و ...) افزایش می یابد.

۴-۲- تجمع ناقلین بالقوه بیماری ها و تجمع سایر گونه های حیوانی و وحوش و ... در اطراف منابع آبی و غذایی خطر انتقال و ابتلاء به بیماری های مختلف مانند هاری، طاعون نشخوارکنندگان کوچک، تب برفکی، تب بی دوام گاوی و ... را دامن می زند.

۵-۲- استرس جابجائی و حرکت دام ها برای یافتن نواحی مناسب تر از نظر وجود آب و علوفه که به انتقال بیماری های واگیر و بروز و شیوع آن ها به صورت همه گیری کمک می کند.

۶-۲-افزایش تردد و نقل و انتقال غیرمجاز دام در نوار مرزی و به داخل کشور درسطح منطقه، احتمال افزایش خطر انتقال و انتشار بیماری های دامی و بیماری های قابل انتقال بین حیوان و انسان به ویژه بیماری های غیربومی یا اگزوتیک یا فرامرزی را می افزاید.

۷-۲- ایجاد گرد و خاک در حرکت دام ها بعلت نبود پوشش گیاهی به افزایش میزان و شدت بیماری های تنفسی کمک می کند.

۸-۲- افزایش نیاز به مصرف خوراك های جدید نظیرغلات و غذاهای پلت شده می تواند موجب تغییر میکروفلور دستگاه گوارش و اختلالات گوارشی به عنوان عوامل مستعد كننده در ایجاد بیماری های دامی نظیر آنتروتوكسمی، اسهال های مزمن، اسیدوز و ... شود.

۹-۲- تغذیه با ریشه های گیاهان خشک شده منجر به خراش و زخم هائی در اطراف دهان و بینی شده و زمینه ساز ورود عوامل عفونی به ویژه عامل اکتیمای واگیر می گردد.

۱۰-۲- خوردن گیاهان سمی به علت کمبود علوفه در مراتع كه بصورت معمول مصرف نمی شوند، موجب مسمومیت می گردد.

۱۱-۲- باقیماندن لارو نماتودها در كود دامی در زمان خشكسالی و مهاجرت آن ها ازكود دامی به علوفه های سبز وآبدار بعد از بارش باران منجر به آلودگی محیط و افزایش بیماری های انگلی می شود.

۳- بیماری های دوره خشكسالی را می توان به شرح زیر خلاصه نمود:

۱-۳- بیماری های متابولیك: زمانی كه انرژی دریافتی با انرژی مورد نیاز هم خوانی نداشته باشد، رخ می دهند: 

۱-۱-۳- کتوزیس و مسمومیت آبستنی: کتوزیس و مسمومیت آبستنی یک اختلال متابولیکی و نتیجه بالانس منفی انرژی است که بعلت سوء مدیریت جیره و یا به دلایل ناخواسته مانند خشکسالی حادث می شود.  

۲-۱-۳- اسیدوز: بعلت سوء تغذیه و اختلال در میکروفلور شکمبه، از دست رفتن بیکربنات پایه ای و تجمع اسید به صورت آندوژن و یا اگزوژن. اسهال، آنتریت و اختلال در pH شکمبه سبب ایجاد اسیدوز می شود.

۳-۱-۳- نفخ تغذیه ای: بعلت خوردن خوراک نامناسب و صعب الهضم و نیز خوردن اجسام خارجی و چه بسا خوردن مواد غذایی کپک زده و گندیده، فعالیت نرمال شکمبه را مختل نموده و تواتر خروج گاز از راه مری  (آروغ) دچار اختلال شده و نفخ رخ می دهد.

۴-۱-۳- بیماری کبد چرب در گاوها: سندرم کبد چرب از بیماری های متابولیکی است که به علت تعادل منفی انرژی رخ می دهد. بعلت فقر تغذیه ای و تقاضای انرژی با انتقال چربی از ذخائر بدن و تجمع آن ها درکبد روی می دهد.

۲-۳- كمبود مواد معدنی: معمول ترین اشتباه در تغذیه دستی در زمان خشكسالی خوراندن كنجاله پنبه دانه یا غلات است كه بعلت فسفر بالا علی رغم وجود سیستم کنترل کننده تعادل کلسیم و فسفر، در بدن ممکن است نسبت كلسیم به فسفر بهم بخورد. هرگونه استرس و عوارض سوء تغذیه به صورت اختلال هضم و به تبع آن جذب باعث هیپومنیزمی و هیپوکلسیمی ثانویه می گردد.

۳-۳- كمبود ویتامین ها: به ویژه ویتامین A که در دوره خشكسالی زیاد مشاهده می شود.

۴-۳- فقر پروتئینی: که اساسا به کاهش مقاومت بدن دام در برابرکلیه بیماری ها به علت اختلال سیستم ایمنی Immuno deficiency) )، می انجامد.

۵-۳- كاهش رشد و کاهش باروری

۶-۳- مسمومیت ها:

۱-۶-۳- مسمومیت ها بعلت مصرف علوفه سمی: متعاقب كمبود علوفه كه درحالت عادی توسط دام خورده نمی شود. بعلت کمبود علوفه مناسب دام به ناچار به سمت مصرف علوفه هرز و سمی رفته ودرنتیجه موارد مسمومیت ها بیشتر خواهد شد.

۲-۶-۳- مسمومیت با جلبك های سبز آبی: تــوده های جلبك سبز آبی در ماههای گرم در طی خشكسالی و زمانی كه سطح آب منابع نظیر برکه ها و آبگیرهای نگهدای آب به حداقل می رسد، بیشتر مشاهده می شود. آلودگی منابع آبی به كود دامی باعث افزایش رشد این جلبك ها می شوند. مصرف زیاد سموم جلبك ها منجر به آسیب شدیدكبد وحتی مرگ می شود. مصرف مقادیر كمتر سموم منجر به زردی، ازدیاد حساسیت به نور،  سوختگی در ناحیه صورت می شود.

۷-۳- بیماری های كلستریدیایی: اسپور باكتری های كلستریدیایی نظیر عوامل بیماری های شاربن علامتی، كزاز و بوتولیسم درخاك وجود دارند. در دوره خشكسالی آلوده شدن خراش ها و زخم ها با گرد و خاك و همچنین چرای نزدیك به سطح خاك منجر به ورود كلستریدی های موجود در محیط  به بدن دام ها می گردند.

۸-۳- بیماری های ویروسی و باکتریائی: بیماری هایی نظیر تب برفكی، طاعون نشخواركنندگان كوچك، هاری، شاربن و لپتوسپیروز در کانون های بیماری و اصولا بیماری های نهفته بدلیل ضعف سیستم ایمنی طغیان می نمایند.

۹-۳- عفونت های تنفسی

۱۰-۳- لنگش اندام حرکتی (Founder ) – اصولا Founder   نوعی لنگش است که اندام حرکتی را فرا می گیرد، مصرف بالای غلات به همراه سطح پائین پروتئین موجب ایجاد اسیدوز و ترشح هیستامن شده که منجر به اتساع عروق سم و در نتیجه سبب لنگش در اندام حرکتی می شود. استرس در لنگش هم کاملا نقش دارد.

۱۱-۳- رخداد پلیو آنسفالومالیشیا (نرمی بافت خاکستری مغز) بدلیل بالا بودن سولفور آب.

۱۲-۳- عارضه چشم صورتی Pink – Eye : این عارضه به دنبال افزایش جمعیت حشرات (مگس ها)، افزایش گرد و خاک و آسیب مکانیکی مخاطات و جای گیری عامل بیماری (باکتری موراکسلا بوویس) در مخاط آسیب دیده در گاو (درگاوهای جوان حساسیت بیشتر است) بوجود می آید. واگیری تا 80 درصد هم می رسد و اگر چشم درمان نشود به کوری دائم می انجامد.

۱۳-۳- پیکا: خوردن اجسام خارجی اعم از نافذ و غیرنافذ به دنبال کمبودهای مواد غذایی و بمنظور جبران این کمبودها به ویژه مواد معدنی، در دام رویکردی به پیکا (گنده خواری) بوجود می آید که حاصل آن خوردن مواد غیرمغذی، پلاستیک، زباله، لاشه و یا بقایای (استخوان) حیوانات تلف شده است. با توجه به محیط مغذی لاشه ها بخصوص در نواحی گرم و مرطوب باکتری کلستریدیوم بوتولینوم شدیدا رشد کرده و زمینه رخداد بوتولیسم در دام ها فراهم می گردد. در سال های 1385 و 1386در استان بوشهر به دنبال وقوع خشکسالی درآن استان موارد متعددی از بوتولیسم در دام ها بدنبال خوردن لاشه ها و بقایای موش وسایر حیوانات، گزارش و تائید گردید.

۱۴-۳- بیماری های انگلی: آلودگی های كرمی در دام های جوان و دام هایی كه تازه زایمان كرده اند بیشتر مشاهده می شود. دام های بالغ نسبت به انگل های داخلی مقاومند، اما استرس سوء تغذیه ناشی از خشكسالی موجب ضعف سیستم دفاعی بدن و افزایش حساسیت به عفونت ها به ویژه بیماری های انگلی می گردد. در شرایط خشک (خشکسالی) بار آلودگی انگلی کاهش می یابد و شرایط برای انگل ها مساعد نیست به گونه ای که درمان جمعی توصیه نمی شود اما استرس فقرغذایی می تواند عوارض ناشی از آلودگی انگلی را در دام ها افزایش دهد. عدم توانایی دام در تیمارخود در شرایط خشکسالی سبب افزایش موارد میاز خواهد شد.