وظایف بهداشت و بیماری‌های ماهی از ابتدای شکل‌گیری سازمان دامپزشکی در اختیار این سازمان بوده است

حکیم مهر- محسن طاهرمیرزایی: وظایف بهداشت و بیماری‌های ماهی از ابتدای شکل‌گیری سازمان دامپزشکی در اختیار این سازمان بوده است. این را مدیرکل بهداشت و مدیریت بیماری‌های آبزیان سازمان دامپزشکی کشور، به حکیم مهر می‌گوید. «دکتر امراله قاجاری» از شکل رفتار برخی افراد که از نظر او اقدام به نقد تخریبی می‌کنند گلایه‌مند و معتقد است که احتمالا نظارت دقیق و فنی دامپزشکی، منافع عده‌ای را دچار مخاطره کرده باشد. از نظر او زیرساخت‌های موجود در بسیاری از عرصه‌های آبزی‌پروری در کشور اجازه انجام عملیات بهداشتی را به نحو مطلوب نمی‌دهد.

دکتر قاجاری این نکته را می‌پذیرد که بیماری لکه سفید میگو از سال 1381 تاکنون در مزارع پرورش میگو گزارش شده و موجب بروز تلفات و خسارات اقتصادی در صنعت پرورش میگوی کشور شده است. وی در پایان اظهار امیدواری می‌کند که با افزایش سطح آب در دریاچه ارومیه در یکی دو سال اخیر، احتمال پرورش آرتمیا در حاشیه این دریاچه از لحاظ کارشناسی امکان‌پذیر شود.

حکیم مهر: آقای دکتر، اقدامات شاخص سازمان دامپزشکی پس از تفکیک وظایف بهداشت آبزیان از سازمان شیلات و انتقال آن به این سازمان چه بوده است؟

باید این نکته را عرض کنم که اصولا بر اساس قانون سازمان دامپزشکی کشور در تعریف دام که به صراحت کلمه ماهی قید شده است؛ وظایف بهداشت و بیماری‌های ماهی از ابتدای شکل‌گیری سازمان در اختیارات سازمان بوده است و دامپزشکان پیشکسوتی در این زمینه در سازمان فعالیت داشته‌اند.

شرکت سهامی شیلات ایران نقش مدیریت صید و صیادی در آب‌های شمال و جنوب را داشته است. لیکن بعدا با توسعه آبزی پروری، مدیریتی تحت عنوان مدیریت تغذیه و بهداشت در معاونت آبزی پروری شکل گرفت و نهایتا در سال 1379 به دلیل گستردگی بیماری‌ها و الزامات بین‌المللی به‌خصوص در زمینه صادرات میگو، این مدیریت منحل شد و در سال 1381 تشکیلات دفتر بهداشت و بیماری‌های آبزیان ذیل معاونت بهداشتی و پیشگیری سازمان مصوب گردید که در در حال حاضر ۴ گروه تخصصی در حال فعالیت هستند.

بنابراین به طور اساسی مدیریت بیماری‌های آبزیان هیچ‌گاه از سازمان دامپزشکی کشور جدا نبوده است، بلکه با توجه به نیازهای جدید، تشکیلات سازمانی آن ارتقاء یافت. این دفتر از آن موقع تاکنون در تعامل با سایر دفاتر ستادی و ادارات کل دامپزشکی استان‌های کشور اقدامات گسترده‌ای انجام داده است.

حکیم مهر: مثلا چه اقداماتی؟

تشكيل ادارات مستقل بهداشت و بيماري‌هاي آبزيان در پاره‌اي از استان‌هاي كشور، راه‌اندازي و تجهيز آزمايشگاه‌هاي تشخيص بيماري‌هاي آبزيان در كليه استان‌هاي كشور بالاخص استان‌هاي آبزی پرور و آموزش پرسنل مربوطه، راه‌اندازي و تجهيز آزمايشگاه‌هاي ملي و تخصصي بيماري‌هاي آبزيان از جمله مركز تشخيص بيماري‌هاي ميگوي بوشهر، مركز تشخيص بيماري‌هاي ماهيان سردآبي چهارمحال و بختياري، مركز تشخيص بيماري‌هاي ماهيان گرمابي خوزستان و برنامه‌ريزي براي راه‌اندازي مركز تشخيص بيماري‌هاي ماهيان گرمابي گيلان، مركز تشخيص بيماري‌هاي ماهيان دريايي هرمزگان و مركز تشخيص بيماري‌هاي آبزيان زينتي كشور.

همچنین تدوين و اجراي برنامه‌هاي مراقبت از بيماري‌هاي آبزيان شامل:

- طراحی و اجرای برنامه مراقبت از بیماری‌های لكه سفيد ميگو (WSSD )، بيماري نكروز عفوني بافت‌هاي هيپودرم و خونساز ميگو (IHHND )، كله زرد (YHD )، سندرم تورا (TS ) و نكروز عفوني (IMNV ) و بیماری AHPND در میگوهای پرورشی کشور

- طراحی و اجرای برنامه مراقبت از بیماری‌های ويروسي سپتي‌سمي هموراژيك (VHS )، بيماري نكروز عفوني بافت‌هاي خونساز (IHN ) و بيماري نكروز عفوني پانكراس (IPN) در ماهیان قزل آلا

- طراحی و اجرای برنامه مراقبت از بیماری‌های ويرمي بهاره كپور ماهيان (SVC ) و بيماري هرپس ماهي كوي (Koi Herpes Virus) در ماهیان کپور و ماهی قرمز

- طراحی و اجرای برنامه مراقبت از بیماری‌های اخطارکردنی در ماهیان دريايي

راه‌اندازي آزمايشگاه‌هاي مولکولی اختصاصي ميگو در كليه استان‌هاي جنوبي و آموزش پرسنل اين مراكز و همچنین راه‌اندازی 7 آزمایشگاه مولکولی بیماری ماهیان قزل آلا

- تهیه و تدوین قوانین و دستورالعمل‌های بهداشتي مختلف براي پوشش كامل كليه زنجيره توليد تا عرضه آبزيان، واردات و صادرات، خوراك آبزيان و ... با همكاري اساتيد دانشگاهي و دستگاه‌هاي اجرايي ذیربط

- راه‌اندازي كشت سلولي براي تشخيص بيماري‌هاي ويروسي ماهيان سردآبي با همكاري مركز تشخيص و آزمايشگاه كنترل دارو و مواد بيولوژيك

- پايش مستمر مراكز تكثير و پرورش آبزيان و اجراي اقدامات كنترلي، پيشگيري و ريشه‌كني

- تهيه وسايل، تجهيزات، مواد بيولوژيك، واكسن و داروي مورد نياز از جمله تهيه امكانات تشخيصي و پرتابل به همراه آموزش‌هاي لازم

- تدوین و اجرای سامانه الکترونیک طراحی و اجرای برنامه مراقبت از بیماری‌های آبزیان  GIS

- شناسايي كانون‌هاي آلودگي و برخورد فوري با كانون‌هاي آلودگي و اجراي برنامه‌هاي ريشه‌كني

- نظارت بر تأمین داروها، مواد ضدعفونی کننده و واکسن‌های موردنیاز جهت مصرف در مزارع تکثیر و پرورش آبزیان

- همكاري و ارتباط نزديك با مراجع علمي بين‌المللي

- ساماندهي واردات، صادرات و حمل و نقل آبزيان زنده و اعمال جدي ضوابط و مقررات

- كنترل بيماري لكه سفيد ميگو در سطح كشور و ادامه موفقيت‌آميز توليد ميگوي پرورشي در استان‌هاي ميگو پرور

- و درنهایت کنترل بیماری سپتی‌سمی هموراژیک ویروسی (VHS )

حکیم مهر: اخیرا یکی از فعالین صنعت شیلات، از سازمان دامپزشکی به دلیل بوروکراسی طولانی و پیچیده صدور مجوز برای صادرات و واردات آبزیان انتقاد کرده بود. ایشان همچنین در اظهار نظر تعجب‌آوری خواستار انتقال مدیریت بهداشت و کنترل بیماری‌های آبزیان به نهادی غیر از سازمان دامپزشکی کشور (سازمان شیلات) شده بود. نظر شما در این خصوص چیست؟

به نظر من نقد و انتقاد لازمه پویایی و تحرک هر سازمانی است و ما نیز از هر نوع نقدی که به عملکرد سازمان و دفتر در این حوزه وارد شود، استقبال می‌کنیم، لیکن نکته‌ای که نباید مورد غفلت قرار گیرد نقد منصفانه است. این که افرادی به این شکل اقدام به نقد تخریبی می‌کنند، جای سوال است و بعید نیست که نظارت دقیق و فنی دامپزشکی، منافع عده‌ای را دچار مخاطره کرده باشد.

بیشترین نقش را در انتقال بیماری‌های آبزیان، جابجایی و نقل و انتقال آبزی آلوده و بیمار از خارج از مرزها به داخل کشور و یا در سطح کشور دارد و به این لحاظ همانطور که پیشتر اشاره کردم، سازمان دامپزشکی بر اساس قوانین و آئین نامه‌های ملی و همچنین الزامات بین‌المللی نظارت دقیقی را بر محموله‌های وارداتی آبزی به کشور اعمال می‌کند که ممکن است از دید برخی بوروکراسی طولانی و پیچیده به حساب بیاید.

امیدوارم افرادی که عملکرد سازمان را نقد می‌کنند نگاهی به گذشته هم بیندازند و حجم عملکرد سازمان را طی 15 ساله اخیر نه در عدد و رقم، بلکه در عرصه میدانی مشاهده نمایند. در حال حاضر بیشترین تماس و حضور موثر را همکاران دامپزشکی و دامپزشکان در مزارع آبزی‌پروری دارند و با خدمات خود باعث توسعه بهداشت آبزیان و تامین غذای سالم برای جامعه شده‌اند.

نکته مهم این است که در بسیاری از عرصه‌های آبزی‌پروری در کشور متاسفانه زیرساخت‌های موجود اجازه انجام عملیات بهداشتی را به نحو مطلوب نمی‌دهند. یعنی زیرساخت‌های بهداشتی به نحو مناسب تعریف نشده‌اند و گاها وجود ندارند، لذا لازم است ساختار فیزیکی مزارع تغییر نماید و از همه مهم‌تر ساختار فکری آبزی پروران و نگاه آنها به مقوله بهداشت و سلامت آبزی است که باید تغییر کند.

نگاه به مقوله بهداشت نمی‌تواند سطحی و شتابزده باشد. لزوم تولید سالم و پایدار، دارا بودن ساختار بهداشتی در تمام زنجیره تولید و داشتن علم و دانش بهداشتی و مهمتر از آن داشتن رفتار و فرهنگ منطبق بر الزامات بهداشتی است. قطعاً ارائه خدمات بهداشتی و ارتقاء جایگاه سلامت در آبزی پروری نیاز به داشتن اطلاعات و دانش کافی و قدرت اجرایی مناسب است. اگر با این زاویه دید به بهداشت نگاه کنیم هر چه تشکیلات و سازمان ناظر بر رعایت الزامات بهداشتی مستقل‌تر باشد، نفع آن به کل جامعه اعم از تولید کننده و مصرف کننده می‌رسد.

مثال بارز این نوع تشکیلات، کشور نروژ است. در این کشور، تشکیلات حاکمیتی تحت عنوان سازمان حاکمیتی سلامتی غذای نروژ Norwegian food safety authority) ) وجود دارد و مشابه این نوع ساختار اداری در بسیاری از کشورهای اروپایی نیز وجود دارد. در این مجموعه سیاست‌گذاری و نظارت بر سلامت غذا در تمام زنجیره تولید برنامه‌ریزی شده و اجرای آن به شرکت‌های بخش خصوصی دامپزشکی تحت عنوان ماهی بان  (Fish guard) واگذار می‌شود. با اتکاء به وجود این سازمان مستقل و با قدرت حاکمیتی بالا کشور نروژ با تولید بیش از 1.5 میلیون تن ماهی سالمون پرچم‌دار تولید ماهی سالم در دنیا است و محصولات آنها به بیش از 150 کشور دنیا صادر می‌شود.

همین دوستان منتقد مستحضر هستند که رخداد بیماری مرگ زودرس میگو AHPND/EMS در کشور تایلند در سال 2011 بیش از 200 هزار تن میگوی پرورشی را نابود کرد و یا میگوهای صادراتی کشور هند که به دلیل بالا بودن باقیمانده آنتی بیوتیکی از مرزهای اتحادیه اروپا برگشت خورد.

اگر قرار است از کشوری الگوپذیری داشته باشیم چه بهتر که از کشورهای موفق الگو بگیریم و آن را با شرایط کشور خودمان بومی نمائیم. در کل باید عرض کنم دیدگاه ما در عرصه آبزی پروری تاکید بر توسعه پایدار آبزی پروری با نگاه سلامت محور است.

حکیم مهر: وضعیت کشور از نظر بیماری‌های VHS  و IHN  به چه صورت است؟ در چند سال اخیر روند شیوع این بیماری‌ها به چه صورت بوده است؟

به دنبال رخداد بیماری ویروسی کشنده VHS در مراکز و مزارع پرورش ماهیان قزل آلای کشور در سال 92 و بروز خسارات اقتصادی فراوان، سازمان دامپزشکی کشور با یک برنامه منسجم و با انجام اقدامات لازم توانست بیماری را کنترل نموده و تعداد کانون‌های بیماری را از 322 کانون در سال 92 به 80 کانون در سال 95 کاهش دهد.

سیستم مراقبت از بیماری‌های ویروسی VHS  و IHN  از سال 1393 به صورت دقیق در حال اجراست و با توجه به جمیع اقدامات صورت گرفته این دو بیماری تحت شرایط کنترلی هستند.

حکیم مهر: در حال حاضر وضعیت سایت‌های پرورش میگو در کشور از نظر بیماری لکه سفید میگو به چه صورت است؟ در چند سال اخیر آیا شیوع بیماری افزایش داشته و یا روند آن کاهشی بوده است؟

بیماری لکه سفید میگو از سال 1381 تاکنون در مزارع پرورش میگو گزارش شده است که موجب بروز تلفات و خسارات اقتصادی در صنعت پرورش میگوی کشور می‌شود. سازمان دامپزشکی کشور با برنامه‌ریزی گسترده و استفاده از تمام ظرفیت‌های موجود کشور و تعامل مناسب با سایر حوزه‌های تولید و داشتن برنامه خوب (برنامه مراقبت، هماهنگی بین بخشی، آموزش بهره‌برداران، اقدامات قاطع و به موقع در صورت مشاهده کانون آلودگی و ...) توانست با کنترل این بیماری به افزایش تولید میگو از 16 هزار تن در سال 94 به حدود 22 هزار تن در سال 95 کمک نماید. خوشبختانه در سال جاری نیز علی‌رغم گزارش مواردی از بیماری در استان‌های خوزستان و بوشهر، به دلیل تشخیص سریع کانون بیماری و کنترل آن، تاکنون بیماری به‌صورت محدود و مدیریت شده رخ داده است و پیش‌بینی می‌شود امسال تولید خوبی را در کشور داشته باشیم.

لازم به ذکر است یکی از کانون‌های اصلی آلودگی در مجتمع گواتر بود که خوشبختانه در سال جاری بدون بروز بیماری فصل پرورش در حال اتمام است و این موفقیت بزرگی در روند کنترل این بیماری در کشور است.

بر خود لازم می‌دانم از همین‌جا از کارشناسان دامپزشکی استان‌های میگوپرور به دلیل هوشیاری و انجام اقدامات به موقع که منجر به تشخیص سریع و کنترل بیماری شد، تشکر نمایم.

حکیم مهر: در خصوص ماهی تیلاپیا، صرف نظر از مخالفت سازمان حفاظت محیط زیست با پرورش این ماهی در کشور، گاهی اوقات در فضای مجازی اظهارنظرهایی در خصوص کیفیت پایین ماهی و یا غیربهداشتی بودن آن شنیده می‌شود. نظر شما در این‌خصوص چیست؟

اگرچه بعضی از گونه‌های اصلی پرورشی (کپورماهیان، تیلاپیا و...) دارای مقادیر بسیار کمی از امگا3 در مقایسه با ماهیان دریایی و آزادماهیان هستند، ولی باز هم این ماهیان از منابع خوب امگا 3 محسوب می‌شوند. در مقایسه با گوشت گوساله و ماکیان، مقادیر امگا3 درکپور و تیلاپیا بسیار بالاتر است. ماهیان وحشی و پرورشی از نظر عوامل تغذیه‌ای نظیرپروتئین، ویتامین، مینرال‌ها و... جایگزین‌های سالم و بهتری برای سایر گوشت‌ها هستند.

اصولاً مقایسه مقادیر امگا 3 در ماهیان پرورشی با ماهیان وحشی مناسب نیست، زیرا منابع اصلی امگا 3 در دریا جلبک‌های دریایی و فیتوپلانگتون‌ها هستند، لذا ماهیانی که از این منابع تغذیه می‌کنند و همچنین ماهیان گوشتخوار تغذیه کننده از این ماهیان، دارای مقادیر بالایی از امگا 3 هستند. ماهیان پرورشی که در جیره غذایی آنها از پودر و روغن ماهی استحصالی از ماهیان دریایی استفاده شود، دارای مقادیر مناسبی از امگا 3 خواهند بود.

کپورماهیان و تیلاپیا از نظر تغذیه‌ای همه‌چیز خوار و غیر انتخابی بوده و از زنجیره‌های پایین غذایی استفاده کرده و در تغذیه آنها نیازی به استفاده از پودر و روغن ماهی وجود ندارد، لذا میزان امگا 3 در گوشت آنها بسیار کم است.

حکیم مهر: با افزایش سطح آب در دریاچه ارومیه در یکی دوسال اخیر، آیا احتمال می‌دهید پرورش آرتمیا در حاشیه این دریاچه امکان‌پذیر شود؟

از لحاظ کارشناسی قطعا امکان‌پذیر است، لیکن دستگاه متولی تکثیر و پرورش آبزیان سازمان محترم شیلات است که اطلاعات فنی بیشتر از آن طریق قابل دسترسی است.

حکیم مهر: روند صدور مجوز برای واردات تخم چشم زده ماهی به کشور به چه صورت است؟ چرا تولید تخم چشم زده در خود کشور انجام نمی‌شود؟

نظارت بر واردات انواع آبزیان زنده مطابق با شیوه‌نامه "گردش کار اداری و اجرایی واردات انواع آبزیان زنده" صورت می‌گیرد که به منظور اطلاع عموم در پورتال سازمان دامپزشکی کشور قرار داده شده است.

به طور کلی نظارت بر واردات انواع آبزیان زنده در ۳ مرحله صورت می‌گیرد؛ در مرحله اول در رابطه با وضعیت بهداشت و بیماری‌های آبزیان کشور و مرکز صادرکننده، مطالعات کتابخانه‌ای صورت می‌گیرد و در صورت نیاز مطالعات میدانی و بازدید از مراکز و بررسی نحوه صدور گواهی بهداشتی کشور صادرکننده انجام می‌شود. در مرحله دوم بازرسی بهداشتی محموله‌های وارداتی در گمرک و کنترل اسناد صورت می‌گیرد و در مرحله سوم محموله وارداتی، قرنطینه شده و در طول مدت قرنطینه، نظارت بهداشتی، نمونه برداری و آزمایشات مربوطه انجام می‌شود و در صورت عدم وجود هرگونه مشکل بهداشتی و سلامت محموله، اجازه ترخیص صادر می‌شود.

در خصوص واردات تخم چشم زده ماهی قزل آلا هم باید گفت که در گذشته‌ای نه چندان دور، مراکز تکثیر داخلی و تخم چشم زده و بچه ماهی تولید داخل تأمین کننده کل نیاز صنعت پرورش قزل آلای کشور بودند، ولی متأسفانه به دلیل عدم تحقیقات لازم و عدم اصلاح ژنتیکی، نیاز به واردات پدید آمد و در حال حاضر با توجه به کیفیت مناسب‌تر تولیدات خارجی، گرایش به سمت واردات است.

در این خصوص ضروری است که مطالعات و تحقیقات و کارهای لازم جهت احیا مراکز تکثیر و تولید داخلی صورت گرفته و با بالا بردن کیفیت تولید داخلی و حمایت از آن، وابستگی صنعت به واردات را از بین برد. از آن جا که میزان تولید قزل آلای ایران در دنیا اول است زیبنده نیست که این صنعت در تأمین نهاده های اولیه وابسته به خارج از کشور باشد.

حکیم مهر: در سال گذشته با تلاش‌های سازمان دامپزشکی کشور، صادرات آبزیان (ماهی و میگو) به روسیه امکان‌پذیر شد. لطفا کمی در خصوص روندی که برای صدور مجوز صادرات آبزیان به روسیه طی شد، توضیح دهید. در حال حاضر، آبزیان ایران بجز روسیه به چه کشورهائی صادر می‌شود؟

یکی از مهمترین اهداف سازمان دامپزشکی کشور فراهم کردن شرایط و بستر مناسب برای دسترسی به بازارهای کالاهای مرتبط با دامپزشکی در سطح  منطقه و سطح بین‌المللی است که در این راستا با کشورهای مختلف توسعه یافته مثل کشورهای عضو اتحادیه اروپا و کشورهای در حال توسعه مثل فدراتیو روسیه در قالب یاداشت تفاهم، ترتیبات و یا موفقتنامه‌های دو و چند جانبه بهداشت دام و ایمنی مواد غذایی این سازمان موفق شده است که تعداد 101 واحد فرآوری آبزی را در سیستم اداره کل بهداشت و محافظت اتحادیه اروپا ثبت نماید و در سال‌های اخیر نیز تعداد 16 واحد وارد لیست کشور چین و تعداد 21 واحد ثبت تشکیلات بازرسی و قرنطینه فدراتیو روسیه شده‌اند.