راهکار برون‌رفت از تصمیمات جزیره‌ای در حوزه صادرات و واردات آبزیان در کشور - دکتر حسین یاوری

راهکار برون رفت از تصمیمات جزیره ای در حوزه صادرات و واردات آبزیان در کشور

دکتر حسین یاوری

دامپزشک - متخصص بهداشت و بیماریهای آبزیان

پیش گفتار:

امروزه با توجه به گستردگی فضای مجازی و ویژگی های رایج عصر دیجیتال، شناخت بازخوردها و نقطه نظرات صاحبنظران درخصوص ارائه طرح های کارشناسی و تخصصی به شکلی بسیار سهل و سریع میسر شده است؛ به گونه ای که در هفته اول تیرماه 96 با انتشار مقاله ای به قلم نگارنده با عنوان: "نقد یکجانبه منتقدان بر دامپزشکی و غفلت از نقش آن در اقتصاد و جامعه" در سایت خبری-پژوهشی دامپزشکی «حکیم مهر»، واکنش های متفاوتی را به ویژه در شبکه های اجتماعی شاهد بودیم. این واکنش ها که طیف گسترده ای را شامل می شد و از انتشار استیکرهای رایج و لایک کردن گرفته تا درج عناوین و نمادهای اعتراضی و گاهی هم نقد مبسوط مبتنی بر خواسته های فعالان و بهره برداران مرتبط با این حوزه و حتی پیشنهاد برگزاری جلسات کارشناسی درخصوص مواردی از بندهای مقاله مذکور، را نشان داد.

با توجه به این امر، نگارنده خود را ملزم دانست پس از دسته بندی دیدگاه های منتشرشده از سوی مخاطبان، به ویژه جمع بندی بازخوردهای آن در فضای مجازی، در حد توان و به طور اجمالی، اقدام به واکاوی مهم ترین دغدغه ها و چالش های طرح شده از سوی قشرهای مختلف و بهره برداران کند. از این رو، در مقاله پیش رو تلاش شده است به طور خلاصه راهکارهای برون رفت از دایره تصمیمات جزیره ای در حوزه صادرات آبزیان ارائه شود؛ امید آن که با ادامه مباحث و جمع بندی نظرات و دیدگاه های عموم صاحبنظران این حوزه و با بهره گیری موثر از فضای پسابرجام، زمینه های اقدامی درخور و شایسته در راستای بالفعل نمودن ظرفیت های بالقوه و ایجاد فرصت های جدید توسعه اقتصادی در کشورمان همپای دیگر کشورها فراهم گردد.

متن مقاله:

امروزه به دلیل بهبود سطح رفاه عمومی و مجموعه حساسیت های اجتماعی، شرایطی به وجود آمده است که دغدغه و نگرانی مصرف کنندگان درخصوص سلامت و کیفیت تمام محصولات تولیدی بالاخص مواد غذایی بسیار زیاد شده و مورد توجه تمام اقشار جامعه قرار گرفته، به گونه ای که این مولفه ها نه تنها با شاخص های بومی بلکه فراتر از آن با «شاخص شهروند جهانی» سنجیده می شود. با این وجود، ممکن است به دلیل برخی نقاط ضعف در فرایند کیفیت سنجی و یا معدود تخلفات سودجویان، در ظاهر امر، چنین برداشت اشتباهی در افواه عمومی ایجاد شده باشد که تولید کنندگان و حتی صادرکنندگان مخالف فعالیت تیم نظارت بهداشتی در چرخه فرایند تولید باشند. یا ممکن است اینگونه تداعی شود که بخش تولید و صادرات کشورمان، توان کارشناسی مناسبی برای تحلیل چالش ها و مسایل پیشرو نداشته باشد اما باید بپذیریم که این قشر بیش از تمامی تصمیم گیران و مدل سازان، واقعیات را لمس نموده و با آن آشنا هستند.

به باور نگارنده، دیدگاه های آن ها بر اساس مقاله مذکور، این موضوع را تایید کرد که بالاتفاق موافق روند نظارت بهداشتی هستند اما در عین حال، نیاز می بینند که اصلاح روش ها و بازبینی رفتار تیمی مورد مداقه تصمیم گیران باشد؛ به عبارتی دیگر، نوع نگاه آن ها به این مقوله بیش از هر چیز، مؤید صحت آن بخش پایانی مقاله فوق الذکر است که در گزارش نشست اعضای میز آبزیان سازمان توسعه تجارت مورخه 10/4/96 هم با رویکرد حذف نگاه جزیره ای در روند تضمین کیفیت محصولات به ویژه بخش صادرات مورد تأکید قرار گرفته است.

همان گونه که در نمودار ذیل و برخی منابع علمی معتبر آمده، مدل طراحی شده در راستای برطرف شدن نگرانی های تجاری در زمینه  تولید غذا، این گونه اذعان می دارد که فرایند باید بر اساس شاخص شهروند جهانی، نظارت محور و تمرکز بر زنجیره تولید یا به زبانی ساده تر، "از  مزرعه تا سفره" تحت کنترل نظام نامه ها و استانداردهای مدون، طراحی و مدل سازی گردد. هم چنین به منظور برطرف شدن نگرانی های حوزه تجاری، تاییدیه این ضمانت هم با صدور گواهی های بهداشتی ناظران مورد قبول سازمان های کشوری و بین المللی معتبر می باشد.

نمودار (1) تغییر دیدگاه و افزایش حساسیت مصرف کنندگان مواد خام دامی در طی زمان (برگرفته از کتاب اپیدمیولوژی دامپزشکی مایکل تراسفیلد، چاپ سوم)

با ذکر مقدمه فوق باید یادآور شد با وجود مسائل پیچیده و معماگونه ای که گریبانگیر صادرات و واردات کشور شده است و شوربختانه در تمام حوزه ها موارد آن کم نیست، ضمن اینکه راه حلی مدون ارایه نمی شود، بسیاری از این معماها یکپارچه شده اند و برای هر خواننده و صاحب نظری راه حل متفاوتی پیشنهاد می گردد. اما در مقاله فوق الذکر، نگارنده ابراز کرده بود "برخی اشکال های جزئی در فرایند نظارتی دامپزشکان بر این واحدها و شاید هم معدود برخوردهای سلیقه ای، سبب اعتراض بهره برداران شده است"؛ این جمله باعث شد که منتقدان مقاله، اعلام کنند مشکلات جزیی نیست، اما فارغ از اندازه و میزان مشکلات، همگی متفق القول، بر وجود موانع فنی تجارت در زمینه آبزیان در کشور پافشاری می کنند. در گزارش اخیر منتشره از جلسه میز آبزیان در سازمان توسعه تجارت ایران هم به نقل از آقای خسروتاج بیان شده که "علی رغم مشکلات متعددی که وجود دارد، جنس مشکلات به گونه ای است که قابل حل می باشد".

نکته جالب توجه این که قابل حل بودن مشکلات در تمام جلسات اعلام می گردد، اما این سوال مطرح است چرا با وجودی که ایران به دلیل شرایط جغرافیایی و ژئوپلوتیکی خود امکان دسترسی مناسبی به بازارهای خارجی دارد و به لحاظ تعداد کشورهای هم مرز و همسایگان خارجی، بعد از چین و روسیه، سومین کشور جهان است بازهم گله مندی هایی در این خصوص وجود دارد؟ به نظر، یکی از چالش های طرح شده در مقاله مورد بحث "نگاه و رویکرد جزیره ای دستگاه های مختلف کشور به مقوله صادرات است"؛ از این رو همان جا اعلام شد که وجود نگاه علمی و سیستماتیک نه تنها در حوزه دامپزشکی و شیلات، بلکه در دیگر سازمان های متولی صدور انواع و اقسام مجوزها و بنگاه های تأمین مالی تا بازاریابی و عرضه داخلی و یا صادرات، ضرورتی حیاتی است. بدین ترتیب، تولیدکننده کشورمان می تواند به مدد شیوه های مدیریت علمی و کاهش هزینه های تولید، قدرت رقابت در بازار جهانی را بیابد.

البته باید تأکید شود که حذف نگاه جزیره ای نیازمند بازبینی رفتار تیمی است و باز، به اذعان همه نظریه پردازان و جامعه شناسان حوزه رفتار تیمی، باید بدون هیچ گونه تعصب و عرق ملی، نگاهی واقع گرایانه داشته باشیم و این واقعیت را بپذیریم که ضعف فرهنگ تیمی در ایران بسیار مشهود است. اگرچه  این نکته هم همواره بیان شده است که کار جمعی یک مهارت و قابل آموختن است . با این وجود، شاید یکی از دلایل این که دامپزشکی در دهه اخیر زیر تیغ تند انتقاد قرار گرفته، نقشی دانست که در این کار تیمی براساس نظریه مردیت بلبین، محقق و نظریه پرداز  نظریه نقش های  تیمی، به آن واگذار شده که آن هم دوست نداشتنی ترین نقش تیمی «در قالب ناظر بهداشتی»است.

اما بر اساس نظرات به دست آمده از مقاله منتشر شده، انتظار ایفای چند نقش همزمان از یک ناظر بهداشتی در کنار نقش اصلی آن، مسئله مهم دیگری است که باید مورد توجه قرار گیرد. درواقع همواره مشاهده می شود کارفرمایانی که ناظر بهداشتی را در مراکز فراوری، تولید یا دیگر مراکز وابسته در استخدام خود دارند، چنین برداشت یا تصوری دارند که ناظر بهداشتی باید توانایی انجام همه کار در خط تولید را داشته باشد و آن را به مقوله بهره وری مرتبط می کنند؛ غافل از این که فلسفه وجودی ناظران یا ارزیابان بهداشتی مراقبت فرایند کار، نظارت بر حسن اجرای قوانین و دستورالعمل های مدونی است که در نهایت به صدور گواهی نامه بهداشتی برای تضمین کیفیت کالا منجر می شود.

با این توصیفات، علت این که در کار تیمی، صفت "دوست نداشتنی‌ترین  عضو تیم" را به ناظران یا ارزیابان می دهند، چیست؟ علاوه بر ضعف فرهنگی کار تیمی در ایران، باید پاسخ به این پرسش حیاتی را بر اساس منابع معتبر علمی در نوع شرح وظایف خاص ناظران دانست؛ به این معنی که آن ها همان کسانی هستند که مدام  مراقبت می کنند که همه چیز به خوبی پیش برود، مهلت‌ ها رعایت شود، تصمیم‌ ها منطقی باشد و خلاصه هر چیزی در جای خودش قرار گیرد. لذا باید بپذیریم که افراد ناظر یا ارزیاب، حتی اگر انرژی از گروه نگیرند، لااقل به گروه انرژی نخواهند داد و بعید است بتوانند موتور محرک گروه باشند .

با این وصف، پارادوکسی که بر این اساس بروز می کند، این است که جامعه  از یک سو، از نبود نظارت های کافی گلایه دارد و تولید کننده هم با وجود اعتقاد به اهمیت وجودی ناظر و ارزیاب، رفتار سازمان های ناظر را سختگیرانه و حتی متوقف کننده روند تولید و اشتغال می داند. با این وجود علاوه بر ضعف فرهنگ تیمی می توان یکی دیگر از علل مهم مشکلات فعلی توسعه مراودات تجاری ایران را نه معطوف به سازمانی همانند دامپزشکی و نوع تعامل آن با بهره برداران دانست، بلکه باید آن را نشأت گرفته از عضویت نداشتن ایران در سازمان تجارت جهانی برشمرد؛ مشکلی که به نوبه خود مانع از این شده است که بتوان عملیاتی شدن ساز و کار تجارت بر اساس شاخص های جهانی را تعقیب کرد.

در نهایت این که، شماری از منتقدان مقاله مذکور با مقایسه رفتار قرنطینه ای دولت چین با سازمان دامپزشکی کشورمان، هم چنین گزارش بولتن خبری شماره 42 اتحادیه صادرکنندگان آبزیان ایران، اشاره به نام اختصاری سازمان "AQSIQ⁹  " نمودند. از این رو نگارنده بر آن شد تا ضمن شناسایی این علامت اختصاری، برخی وظایف این سازمان را بررسی نماید. قابل ذکر است "AQSIQ" مخفف⁹ عبارت "اداره کل نظارت بر کیفیت، بازرسی و قرنطینه جمهور خلق چین" می باشد و شرح وظایف آن به طور کامل در دنیای مجازی قابل ردیابی است. شاید در اذهان این گونه تداعی شده که همان طور که بازار ایران و بسیاری از کشورهای دیگر مملو از محصولات چینی با کیفیت های متغیر است و ورود محصولات چینی به کشورهای دیگر از جمله ایران تقریبا آسان شده، پس امکان صادرات محصولات سایر کشورها به چین هم به همان آسانی و بدون سازو برگ نظارتی و تاییدیه کیفیت محصولات می باشد؛ ذهنیتی که البته براساس گزارش اتحادیه آبزیان در بولتن خبری شماره 42 ذکر شد چندان سهل نیست و باید بر اساس شرایط سازمان AQSIQ  چین باشد. با این وجود یقین بدانیم که نقشه غلط می‌تواند ذهنیت غلط هم بسازد .  به عنوان مثال در همان صفحه 8 بولتن خبری شماره 42 اتحادیه صادرکنندگان آبزیان کشور مطلبی درج شده است مبنی بر این که طرف های تجاری ایران در  چین برای شرکت های صادرکننده محصول به آن کشور مهلت زمانی سه ساله مشخص کرده اند تا در آن مقطع ضوابط مورد نظرشان اعمال شده و در غیر اینصورت کالا قابلیت ورود به بازار چین را نخواهد داشت. در بررسی قوانین موجود در سازمان AQSIQ از سوی نگارنده مشخص شد بندی آمده است که شرکت صادرکننده به چین ملزم است گواهینامه ای ارایه دهد که در طول سه سال گذشته هیچ مشکلی ازقبیل کیفیت محصول و همچنین مسایل مربوط به ایمنی، بهداشت، یا حفاظت از محیط زیست نداشته باشد که ممکن است ذکر نوبته سه ساله برای ایران مربوط به این موضوع باشد. حال سوال این است که راهکار پاسخگویی به این درخواست چین یا سایر کشورها چیست و تهیه مستندات برای این موضوع چگونه باید انجام گیرد؟ البته قابل ذکر است احتمالا در خصوص میگو تهیه مستندات متقن که بیش از دو دهه فرایند کامل چرخه تولید آن زیر نظر سازمانهای نظارتی جهت صادرات به اتحادیه اروپا انجام و مورد ممیزی قرار گرفته است به نظر سهل و کاملا امکان پذیر باشد. با این رو سوالات دیگری هم پیش روی فعالان داخلی قرار دارد تا ذهنیت مقصر نامیدن این سازمان یا آن سازمان که همواره وجود دارد نیز از اذهان زدوده شود. جالب این جاست اگر نگاه جزیره ای در میان نبوده باشد، قطعا این امکان وجود داشت تا از تجربیات شرکت های ایرانی صادر کننده محصول به چین که نام حداقل دو موردشان در سایت AQSIQ  موجود است، بهره برد و شاید بعضی مباحث مندرج در بولتن  شماره 42 اتحادیه صادرکنندگان آبزیان کشور لازم نمی شد.

اینگونه است که مدل‌ها به تدریج می میرند و فضا را برای تولد و رشد مدل‌ های دیگر باز می‌کنند. بر همین اساس است که سازمان تجارت جهانی کمیسیونی به نام "تی بی تی" (TBT ) راه اندازی کرده است تا حداقل سالانه 3 بار جلساتی را با هدف ردیابی موانع فنی تجارت و جایگزینی مدل های کارآمد تشکیل دهد. قبول کنیم که مهم‌ترین دام در مدل و مدل سازی این است که بکوشیم همه چیز را در ظرف مدل‌های خود بگنجانیم و اگر احساس کردیم واقعیتی در مدل‌های ما نمی‌گنجد، آن را انکار کنیم . لذا کسی در توصیف جهان اطراف خود توانمندتر است که به مدل‌های بیشتری مجهز باشد.

در این نوشتار هم تلاش شد ضمن  بیان مواردی از قبیل نکات ذیل، این تلنگر در ذهن عموم خوانندگان ایجاد شود که در نهایت، حلقه مفقوده در این زنجیره کجاست؟ که مهم ترین این نکات عبارتند از:

- ضعف ارتباط و تعامل اندک بین اعضای اتاق های بازرگانی کشور با سازمان های تاثیرگذار از جمله سازمان دامپزشکی

 - به روز بودن یا به عبارتی، بالابودن سطح استانداردهای مدنظر برخی سازمان های نظارتی کشور بر اساس شاخص شهروند جهانی درخصوص فرایند تولید، و به تبع آن نیاز به بروز رسانی فرایند ساختار تولید

- پایین بودن رتبه سهولت کسب و کار ایران  از میانگین جهانی بر اساس گزارش های موجود

 - عدم توجه شرکتهای تجاری  داخلی  به شاخص های مهم تجاری یا سرمایه گذاری از قبیل  رتبه بندی های اعتباری کشورها درسطح جهانی (credit rating ) در راستای جذب سرمایه گذار و شریک تجاری خارجی

- عدم حمایت از اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی، براساس  گزارش ارایه شده در صحن اتاق ایران توسط آقای شکرخدایی البته نگارنده هم نمی داند منظور از این حمایت، چگونه حمایتی است و ساز و کار آن چیست؟

با تمام این اوصاف، به باور نگارنده نیاز است با ارائه طرحی جایگزین برای تسریع در نیل به اهداف مذکور ،سازمان یا اداره ای همانند AQSIQ در ایران تاسیس و نمایندگان تمام سازمان های خصوص و دولتی مربوطه جهت تسهیل روند کار  در آن حضور داشته باشند.   و هرساله همانند کمیسیون "تی بی تی" در سازمان تجارت جهانی، موانع فنی تجارت را بررسی و برطرف نمایند.

منابع:

1. بولتن خبری اتحادیه صادرکنندگان آبزیان کشور شماره 42 تیرماه 1396

2. تیم و تیم سازی، محمد رضا شعبانعلی ،سایت متمم

3. گزارش بررسی وضعیت بهره وری در کشور چالشها و فرصتها،شکر خدایی،صحن اتاق ایران،تیرماه 1396

4. گزارش جلسه میز آبزیان ، سازمان توسعه تجارت، تیرماه 1396

5. گزارش شاخص سهولت کسب و کار در ایران سال 2016-2017،اتاق بازرگانی ،صنایع معادن و کشاورزی تهران

6. گزارش راهکارهایی برای جذب سرمایه گذاری خارجی پس از رفع تحریم های اقتصادی ،انتشارات دبیرخانه کمیسیونهای تخصصی اتاق ایران،بهار 96

7. نقد یکجانبه منتقدان بر دامپزشکی و غفلت از نقش آن در اقتصاد و جامعه، حسین یاوری، سایت خبری-پژوهشی دامپزشکی «حکیم مهر»، تیرماه 96

8. واکاوی فرهنگ کار تیمی در ایران،ندا ابراهیمی،نادیا سلیمانی، فصل‌نامه رشد آموزش فنی‌وحرفه‌ای و کاردانش، شماره 37، زمستان 139

9. نشست بررسی چالشهای هیدروپولوتیک ایران،شبکه مطالعات سیاست گذاری عمومی،آبان ماه 95

 10. General Administration of Quality Supervision, Inspection and Quarantine of the People’s Republic of China (AQSIQ)

11. Veterinary Epidemiology By Michael Thrusfield third edition

12. https://www.wto.org/english/tratop_e/tbt_e/tbt_e.htm