تصاویر دیدنی از زنده گیری دو پلنگ ایرانی و تجهیز آنها به گردنبند ردیاب ماهواره ای

در جریان یک پروژه تحقیقاتی که اوائل ماه جاری آغاز شد، دو پلنگ بالغ در پارک ملی تندوره زنده گیری و مجهز به گردنبندهای ماهواره ای شدند. این دو پلنگ که هر دو نر بودند به فاصله چهار شب از یکدیگر به تله افتادند و نام آنها را برنا و بردیا گذاشتند.

این پژوهش به عنوان پایان نامه دکتری محمدصادق فرهادی نیا در رشته جانورشناسی از سال گذشته آغاز شده و با همکاری دکتر ایمان معماریان و علیرضا شهرداری به عنوان دامپزشک و دستیار، آرش محرمی به عنوان دستیار پروژه و نیما عسگری به عنوان فیلمبردار و مستندساز درحال انجام است. همچنین هومن جوکار نیز در مراحل ابتدایی به عنوان کارشناس تله گذاری تیم پژوهش را همراهی کرد.

محمد صادق فرهادی نیا دانشجوی مقطع دکتری در رشته جانور شناسی که این طرح تحقیقاتی را در به عنوان پایان نامه دوره دکتری خود به انجام می رساند در تشریح این پروژه گفت: پلنگ ها را باید یکی از شناخته شده ترین پستانداران دنیا دانست ولی نه در مناطق کوهستانی غرب آسیا. بررسی پلنگ های ایرانی در مناطق کوهستانی کشورمان بدون تجهیزات پیشرفته و امکانات مناسب چندان امکان پذیر نیست.

مهمترین تجهیزات در این خصوص گردنبندهای ماهواره ایست، چون به ما اجازه می دهد که جابجایی های پلنگ ها را ثبت کنیم، دمای محیط و ارتباط آن با میزان فعالیت جانوران را مورد بررسی قرار دهیم و بتوانیم به دقت میزان انرژی مورد نیاز و طعمه لازم برای بقای پلنگ ها را محاسبه نماییم.

این پروژه غیر از یک مورد تلاش قبلی از منطقه بافق یزد در سال ۱۳۸۶ توسط پروژه حفاظت از یوزپلنگ آسیایی، تجربه تقریبا جدیدی برای ایران است و همین امر مسیر دشواری پیش روی ما برای استفاده از شش گردنبند در اختیار این پژوهش قرار می دهد، هرچند که سفارش آنها و ورودشان به کشور به دلیل محدودیت های ناشی از تحریم خود پروژه جداگانه ای بود.

اجرای موفقیت آمیز یک برنامه گردنبندگذاری نیازمند بررسی های گسترده قبلی است. یافتن مکان های مناسب برای تله گذاری و اطمینان از حضور پلنگ ها در محل های موردنظر بسیار ضروری است.

تصویر: محمد صادق فرهادی نیا در حال دریافت سیگنال های ارسالی از تله ها / عکس از علیرضا شهرداری

ماههاست که همراه با تیمی از کارشناسان درحال بررسی زیستگاه ها برای یافتن نقاط مناسب جهت تله گذاری و کسب اطلاعات کافی درباره این مناطق بودیم.

ایران، افغانستان و ترکمنستان بزرگترین جمعیت های باقیمانده از پلنگ ایرانی را دارا هستند ولی باید به یاد داشته باشیم که مرزهای سیاسی تنها برای ما انسان ها معنا داشته و احتمال پیوستگی جمعیت های پلنگ در این کشورها همواره وجود دارد. در این صورت، آینده بلند مدت پلنگ ها در طبیعت با همکاری های بین المللی میان کشورها ارتقا خواهد یافت.

اهداف پروژه

اطلاع از جابجایی پلنگ ها

محمدصادق فرهادی نیا در تشریح اهداف این پروژه اظهار داشت: پارک ملی تندوره که حدود ۲۰ کیلومتر با مرز فاصله دارد می تواند خود به عنوان ذخیره گاهی برای حمایت از جمعیت های پلنگ در آنسوی مرز عمل نماید ولی هنوز نه فقط در ایران بلکه در سرتاسر حوزه انتشار پلنگ های ایرانی در غرب آسیا، مدرکی دال بر جابجایی های بین مرزی و نقش موانع مرزی در این جابجایی ها در دست نیست. مهمترین ابزار برای دستیابی به پاسخ به این پرسش اساسی، گردنبندهای ماهواره ای هستند.

بررسی بیماری ها و و ضعیت سلامت پلنگ ها

یکی از مهمترین اهداف این پژوهش، بررسی وضعیت سلامت پلنگ ها است. امروزه بیماری های مختلفی حیات وحش را مورد تهدید قرار می دهند ولی دانش ما درباره این بیماری ها بخصوص درمیان گوشتخواران در حداقل است. انگل های خارجی و بیماری های ویروسی مانند دیستمپر و FIV از مهمترین مواردی هستند که در میان پلنگ های زنده گیری شده مورد بررسی قرار گرفت.

شناخت طعمه های اصلی پلنگ

هدف دیگری که در جریان این پژوهش مورد بررسی قرار خواهد گرفت این است که با وجود اینکه انواع سمداران بعنوان طعمه در زیستگاه های پلنگ حضور دارند آیا پلنگ برخی طعمه ها را بیش از سایرین ترجیح می دهد؟

یک پلنگ در روز به چه میزان انرژی نیاز دارد و چقدر باید انرژی بدست آورد؟

آیا کل و بز را به یک میزان ترجیح می دهد؟

آیا وقتی بزغاله ها به دنیا می آیند پلنگ بیشتر از آنها تغذیه می کند یا کلا رژیم غذایی تصادفی دارد، یعنی از هر چه بدست آورد تغذیه می کند؟

گردنبندهای ماهواره ای به پژوهشگران این امکان را می دهند که پاسخ این پرسش ها را نیز بیابند.

بررسی چگونگی قلمرو پلنگ ها

یکی دیگر از مهمترین پرسش هایی که از دیرباز درباره پلنگ ایرانی و البته بسیاری دیگر از گونه ها مطرح است، وسعت قلمرو و گستره خانگی آنهاست. یعنی در چه محدوده ای نیازهای آنها برآورده می شود؟

در گذشته قلمرو پلنگ ها را کوچک در نظر می گرفتند و بر همین اساس همواره گمان بر این بوده که در مناطق حفاظت شده تعداد زیادی پلنگ وجود دارد. به عنوان مثال برخی از محیط بانان قدیمی پارک گلستان اعتقاد داشتند ۱۰۰ تا ۱۵۰ پلنگ در این منطقه زندگی می کنند اما تا زمانیکه ندانیم هر پلنگ چه وسعتی را به عنوان قلمرو نیاز داشته و چقدر از قلمرو یکدیگر دوری می کنند، نمی توانیم تصور صحیحی از وضعیت جمعیت پلنگ ها و پویایی آنها داشته باشیم و بدون شک، پاسخ این پرسش با استفاده از گردنبندهای ماهواره ای قابل حصول است.

گردنبندهای ردیاب ماهواره ای چگونه عمل می کنند

فرهادی نیا در این باره گفت: براساس استانداردهای موجود در دنیا، وزن گردنبندها نباید از ۳% وزن جانور بیشتر باشد تا خللی در رفتار و جابجایی های حیوان وارد نکند. با بررسی های فراوان و مکاتبات گسترده با شرکت سازنده گردنبندها، خوشبختانه وزن گردنبندهای بکار رفته در این پروژه از ۱% وزن پلنگ ها تجاوز نمی کند. این درحالی است که عمر باطری آنها بیش از یکسال خواهد بود.

GPS موجود روی گردنبندها روزانه ۸ تا ۲۴ بار روشن شده و نقطه حضور پلنگ را ثبت می کنند. این روشن شدن فاقد هرگونه سر و صدا بوده و زمان کوتاهی طول می کشد.

قابلیت دیگر این گردنبند آنست که یکسال پس از نصب به صورت خودکار از گردن جانور باز شده و به این ترتیب نیاز به زنده گیری مجدد جانور و بیهوش سازی برای بازنمودن گردنبند نیست.

علاوه بر نقطه، یک فضای با سه محور مختصات هر پنج دقیقه یک بار در هر روز وضعیت فعالیت جانور را ثبت می کند تا بعدا با تحلیل این داده ها متوجه شویم که هر پلنگ در هر روز چقدر انرژی مصرف کرده و به چه میزان انرژی نیاز دارد.

در زمان نزدیک شدن جانور به روستاها، گردنبندها به محقق پیام داده و دوره ی برداشت نقاط به هر یک ساعت کاهش می یابد. به این ترتیب می توانیم مطمئن باشیم که پلنگ دقیقا چطور به روستا نزدیک شده و آیا تلاش برای حمله به دامهای اهلی دارد یا خیر؟

رنگ گردنبندها کاملا متناسب با پوشش بدن جانور بوده و استتار حیوان را خدشه دار نمی کند. در عین حال که فوم های نصب شده بر روی گردنبند از فشار بیش از حد به گردن جانور می کاهند.

اجرای پروژه زنده گیری و نصب گردنبندها

محمدصادق فرهادی نیا اظهار داشت: به منظور دستیابی به اطلاعات مذکور و رسیدن به پاسخی صحیح در مورد پرسش های مطرح شده، پروژه ای تحقیقاتی در قالب پایان نامه دکتری اینجانب جهت زنده گیری و نصب گردنبند ردیاب ماهواره ای بر روی شش پلنگ، طراحی و در مهرماه سال جاری فاز نخست پروژه در پارک ملی تندوره درگز در استان خراسان رضوی آغاز شد.

تصویر: نصب دوربین تله ای در مکان های احتمالی عیور پلنگ ها در پارک ملی تندوره / عکس از علیرضا شهرداری

چندین ماه پیش از آغاز پروژه نصب دوربین های تله ای در بخشی از پارک ملی تندوره آغاز شده بود تا به کمک تصاویر ثبت شده بدانیم که در محدوده در نطر گرفته شده برای اجرای پروژه چند پلنگ و با چه شرایط به لحاظ جنسیت و سن و سال حضور دارند.

بدین منظور یک کمپ کوهستانی در نقطه ای مرتفع از پارک ملی تندوره برپا شده و تیم کارشناسان پروژه از ابتدای مهرماه سال جاری در کمپ مستقر شدند.

محل برپایی کمپ در پارک ملی تندوره / چادر گروه به رنگ آبی در تصویر مشخص است / عکس از محمدصادق فرهادی نیا

از نکات مهم در اجرای چنین پژوهشی در نظر گرفتن جوانب مختلف برای حفظ امنیت هردو گونه است: پلنگ و انسان!

در حین انجام این پژوهش می بایست امن ترین روش های زنده گیری بکار رود، چراکه حفظ سلامتی تیم پروژه از اولویت بالا برخوردار است. برای این منظور، داشتن مهارت های مورد نیاز و گذراندن دوره های آموزشی مختلف ضروری است. اعضای این تیم دارای بیشترین مهارت و تجربه در تله گذاری و زنده گیری گوشتخواران هستند و ماه ها در کشورهای مختلف ازجمله آفریقای جنوبی، نامیبیا و بوتسوانا دوره های متعددی را در این زمینه سپری کرده اند.

پس از برپایی کمپ و استقرار گروه در ارتفاعات چندین نقطه بعنوان مسیرهای تردد پلنگ شناسایی شده و تله گذاری در این نقاط صورت گرفت.

تله های زنده گیزی مجهز به ترانسمیترهایی هستند که در زمان فعال شدن و گرفتار شدن جانور در تله سیگنالی را  ارسال و باعث ایجاد صدای متفاوتی می شوند ولی برای دریافت این سیگنال ها، هر یک یا دو ساعت یک بار باید تمامی تله ها با آنتن دریافت کننده VHF کنترل شوند. این کاری هیجان انگیز ولی گاهی اوقات در طول شب خسته کننده است.

از محل استقرار کمپ کوهستانی از فاصله یک تا سه کیلومتری امکان کنترل و چک کردن تله ها وجود داشت. نصب یک تله سالم و امن حدود نیمی از روز به طول می کشد و نیاز به ابزار و ادوات ساختمان سازی ازجمله بیل و بیلچه، کلنگ، الک، فرچه و … دارد. درصورتیکه نقاط تله گذاری همراه با بررسی های قبلی باشد، شانس بیشتری برای زنده گیری موفقیت آمیز پلنگ وجود دارد.

برای اجرای عملیات زنده گیری پلنگ ها، حضور مستمر در زیستگاه آنها ضروری است. صبر و حوصله و حفظ آرامش از نکات کلیدی هستند. به دلیل اینکه پلنگ ها عمدتا شب فعال بوده و شانس زنده گیری آنها در شب بیشتر است، هر یک ساعت یک بار در طول تاریکی شب بوسیله آنتن وضعیت تله ها چک می گردید.

در شب اول و شب دوم پس از نصب تله ها، روباه ها و سمورها بودند که تله ها را فعال می کردند و هر شب بطور متوسط دو نوبت ما را از کمپ زنده گیری به سمت تله ها می کشاندند. ما هم مجبور هستیم بلافاصله پس از ارسال سیگنال به سمت تله برویم چراکه تا قبل از رسیدن به تله نمی توانستیم ببینیم که آیا جانوری که تله را فعال کرده پلنگ است یا حیوانی دیگر.

شب سوم نیز با کنجکاوی روباه ها و کم خوابی تیم زنده گیری به همین منوال گذشت اما شب چهارم اتفاق فوق العاده ای رخ داد. پلنگ نر مسنی که مدتها داخل پارک شناسایی شده بود، پا روی یکی از تله ها گذاشت. البته از شانس بد عکس گرفته شده توسط دوربین تله ای اینطوری نشان می داد که بجای اینکه پلنگ پایش را وسط تله بگذارد، هر دو پایش را اطراف تله گذاشته و در نتیجه به تله نیفتاده است. طی روزهای بعد کل تیم زنده گیری در فکر این بودند که چطور این پلنگ بزرگ را زنده گیری کنند.

اولین پلنگ به تله افتاد

در ساعت نوزده چهارمین شب، بالاخره انتظارها به ثمر نشست و پس از ارسال سیگنال از یکی از تله ها، گروه به سمت تله حرکت کرده و با پلنگ نر جوانی مواجه شدیم که در تله گرفتار شده بود.

……………………..تصویر اولین پلنگ (برنا) پس از به دام افتادن در تله / عکس از علیرضا شهرداری

دکتر معماریان دامپزشک گروه بلافاصله با پرتاب دارت جهت بیهوش سازی پلنگ اقدام نمود. مراحل بیهوشی به خوبی پیش رفت و ده دقیقه پس از برخورد دارت، پلنگ کاملا به بیهوشی فرو رفت. دامپزشک تیم مرتبا علائم حیاتی پلنگ را چک می کرد تا از سلامت جانور اطمینان کسب شود.

……..پرتاب دارت بیهوشی توسط دکتر معماریان پس از به تله افتادن اولین پلنگ / عکس از علیرضا شهرداری

از این لحظه یک ساعت برای بررسی پلنگ و نصب گردنبند ردیاب زمان داشتیم. یک ساعت پر هیجان برای یک تیم جوان!

سرعت عمل در این شرایط بسیار حائز اهمیت است. همزمان با خونگیری و جدا کردن انگل های خارجی، دندانهای جانور مورد بررسی قرار می گیرد تا احتمال هرگونه عفونت مشخص شود. اندازه دندانهای نیش نیز یکی از پارامترهای ریخت شناسی است که چک می شود.

این پلنگ یک نر چهار تا شش ساله بود. بدنی کاملا سالم با دندان های سالم و وزن زیاد. پس از انجام مراحل خونگیری به منظور بررسی بیماری ها، گردنبند ردیاب بر روی گردن پلنگ نصب و فعال شد.

……….پلنگ نر جوان (برنا) پس از نصب گردنبد ردیاب در حالیکه هنوز بیهوش است / عکس از آرش محرمی

به منظور رهگیری ساده تر برای این پلنگ یک نام انتخاب کرده و نام این پلنگ جوان و زیبا را «برنا» گذاشتیم.

برنا مجدد به هوش آمد و در کمال سلامت به راه خود ادامه داد. نگرانی بزرگی روبروی ما این بود که پلنگ گردنبند را از گردنش خارج نکند. گردن پلنگ ها نسبت به سرشان برخلاف یوزها خیلی قطورتر است و بخاطر همین احتمال درآوردن گردنبند در روزهای نخست زیاد است.

در واقع باید تا حدی سفت گردنبند را بست که درعین حال که به تنفس و بلع جانور آسیبی وارد نکند و جانور هم نتواند آنرا از گردنش خارج کند.

طی سه روز بعد از گردنبندگذاری، ما به دقت جابجایی های برنا را چک کردیم تا از همزیستی برنا با همراه جدیدش مطمئن شویم. تا این لحظه هنوز گردنبند را حمل می کند، ولی روزهای پراسترسی بود چون گاهی اوقات بخاطر نزدیکی سیگنال های گردنبند برنا به محل کمپ، شک می کردیم شاید گردنبند را انداخته و رفته است ولی خوشبختانه این مرحله پراسترس نیز سپری شد.

…………….پلنگ نر جوان (برنا) پس از به هوش آمدن در حال دور شدن از محل / عکس از آرش محرمی

گردنبند تا یک سال روی گردن پلنگ باقی خواهد ماند و هر روز نقاط حضور این جانور را از طریق ماهواره برای ما ارسال خواهد کرد.

پس از زنده گیری و نصب گردنبند ردیاب بر روی برنا دوباره به کمپ بازگشتیم. چون کمپ ما داخل قلمرو برنا قرار داشت، هر روز صبح با صدای غرش برنا از خواب بیدار می شدیم. البته یک روز صبح ساعت پنج آنقدر غرشش نزدیک بود که از خواب پریدیم.

وقتی خورشید طلوع می کرد هر روز صبح چهار دسته قوچ و میش و کل و بز را می دیدیم که از جهات مختلف برای چریدن روی کوههای اطراف ما می آیند.

هیچوقت ندیدیم غرش های برنا تأثیر ملموسی بر جابجایی های این سمداران داشته باشد. برنا سه شب پس از رهاسازی دوباره نزدیک یکی از تله ها آمد و تله را فعال کرد ولی با اینکه چندصدمتر طی این روزها با هم فاصله بیشتر نداشتیم، هیچ وقت دیگر برنا را ندیدیم.

زنده گیری دومین پلنگ

زنده گیری پلنگ نر مسن که در نزدیکی برنا حضور داشت به یک چالش بدل شده بود و ما را مجبور با ایجاد اصلاحات زیادی در تله ها و موقعیت آنها نمود. پلنگی نری که یک بار سر تله آمده بود ولی از بد شانسی گرفتار نشده بود.

هر شب فکر می کردیم امشب می آید ولی دریغ از آن شب. بعد از سه روز به این نتیجه رسیدیم که باید تله ها را اصلاح کنیم و روز هشتم مکان تله را به مکانی که انتظار پلنگ مسن را می کشیدیم کاملا تغییر دادیم. برای این کار از تجربیات مطالعاتی که درباره شیرها در آفریقا شده بود بهره جستیم و باز هم به انتظار نشستیم.

برنا هم در آن حوالی درحال گشت بود و ما نگران از اینکه مبادا برنا مجدد به تله بیفتد.

……تصویر فوق همان پلنگ نر و مسن است که تلاش ها تا این لحظه برای زنده گیری او بدون نتیجه مانده بود

بالاخره تلاش ها جواب داد و خوشبختانه در هشتمین شب تله گذاری، حدود ساعت ۱۲ شب، پلنگ مین تر نیز به تله افتاد و مراحل بیهوشی، نصب گردنبند و بررسی های این پلنگ نیز به خوبی پیش رفت.

………دومین پلنگ (بردیا) پس از به دام افتادن در تله و پرتاب دارت بیهوشی / / عکس از علیرضا شهرداری

دکتر محمدصادق فرهادی نیا و دکتر معماریان در حال بررسی وضعیت دومین پلنگ / عکس از علیرضا شهرداری

از سوی تیم پژوهش برای این پلنگ مسن که ۸ تا ۱۰ سال سن داشت نام «بردیا» که زمانی پهلوان ایران زمین بوده انتخاب شد.

……پلنگ نر ۸ الی ۱۰ ساله (بردیا) پس از نصب گردنبند ردیاب و به هوش آمدن / عکس از علیرضا شهرداری

بردیا نیز پس از مدتی از حات بیهوشی خارج شده و در کمال سلامت از محل زنده گیری دور شد.

…پلنگ نر ۸ الی ۱۰ ساله (بردیا) پس از نصب گردنبند ردیاب و به هوش آمدن / عکس از محمدصادق فرهادی نیا

وضعیت فعلی پلنگ ها پس از زنده گیری و نصب گردنبند ردیاب

هیچیک از دو حیوان آسیبی از تله ها ندیده و پس از طی مراحل بیهوشی و نصب گردنبند، با سلامت محل را ترک کردند. نقاط بدست آمده از هر دو پلنگ نشان از جابجایی منظم پلنگ ها در قلمرو خود دارد.